ئەسارەیل مۆسیقا و گورانى کورد فەیلی لە هویرمان میژوو

م. د.  قاسم مەندەلاوی

 - بەش یەکەم -

 لەی هەڵقە و لە هەڵقەی دویاتر، موزیکژەن و گورانیچڕە زەناوبانگەیل کورد فەیلی و لوڕ خەیمنەڕوی کە فرەیان خەڵک شاری کەرەماشانن، کە "بڵویزەی رووشنە" ئەرا هونەر ڕەسەن کوردی لە خوەرهەڵات کوردستان کە سێهەمین شار کورد زوان دویای “دیاربەکر” لە باکوور کوردستان و “هەولێر” لە هەرێم کوردستان.

هونەرمەن کووچکردگ، عەلی ئەکبەر مورادی، لە ساڵ ١٩٥٧ لە شار کرماشان لەداڵگبویەڕ ئاوازدانەر، مۆسیقاژەن، شارەزای ژەنین تەمبوور و مۆسیقای کلاسیکی سووفییە، مورادی وە یەکەم مامووستای مۆسیقای ئایینی و مەقامات کوردی دانریەێد.

لە تەمەنیگ بویچگ دەس وە کار میوزیک و گورانی چڕین کردیە و هووکارەی گرووپ مەقامات کوردی بویە و وە سەرپەرشتی گرووپیگ نەختینەی مۆسیقاژەن ناودار کورد، جویر میرزا سەید عەلی کافشیان، کاکی الله موراد حەمیدی و سەید وەلی حسێنی، تەمبوور ژەنیە.

 ساڵ 1971 یەکەم ئەلبووم مۆسیقای خوەی لە کرماشان بڵاوکرد، ئیجا ئەلبوومیگ ترەک لە 7 پارچە موزیک بڵاوکردیە وە ناوەیل: ئەرزوی وەسڵ، پاییز، نویر بادە، جام شەراب، ئاواز ئەڵاوەیسی دێلارام و ئیدامە ئاواز ئەڵاوەیسی، لە میژوو هونەریی، زیاتر لە ٧٢ ئەلبووم مۆسیقای مەقامات، مۆسیقای فۆلکلۆر، مۆسیقای دووسی، و بڕیگ ترەک بڵاو کردگە.

 لە ساڵ ١٩٨١ وەرد هونەرمەن ناودار کورد شەهرام نازری بەشداری گەشتیگ هونەری کرد ئەرا چەن وڵاتیگ ئەوروپی، ئەڵمانیا ، فەڕەنسا، ئینگلتەرا، و وڵاتەیلیگ ترەک لە ئەمریکای باکوور گورانی و مۆسیقای جویراجویر کوردی پیشکەش کرد لە ئاهەنگەیل مۆسیقای ناودەوڵەتی لە شار نیویۆرک.

ساڵ 2006 بەشداری لە ئاهەنگ جەهان مۆسیقا لە سانفرانسیسکۆ کردیە و بەرنامەیگ تایبەت لە بەش “دەنگ کوردستان” پیشکەش کردیە، بەرهەمە میوزیکییەیلی لە سەرانسەر ئەمریکا بڵاو بوینە و پانتاییگ فراوان لە رووژنامەگەری ئەمریکی و گۆڤارە جەهانیەیل گردیە، “مورادی”  لەلایەن گوڤار میوزیکی بەریتانی بویە جویر یەکیگ لە مۆسیقاژەنە وەناوبانگەیل لە ناوەین ٥٠ مۆسیقاژەن کە شارەزای ژەنین تەنبوور کوردییە، مورادی بویە هونەرمەندیگ ناسریای کورد لە ئاست ناودەوڵەتی لە ساڵ ٢٠١٢ کتاویگ لە شار کرماشان وە ناو "چوین تەمبوور بژەنین" چاپ و بڵاو کریا. 

هونەرمەن عەلی ئەکبەر مورادی لە تەمەن ٦٤ ساڵی کووچ دویایی کرد، تەرمەگەی لە شار کرماشان نریا خاک، کە میلکان خوەیە.

 هونەرمەن “کەیخسرەو پوورنازری – مۆسیقاژەن و گورانیچڕ ناودەوڵەتی، ساڵ 1945 لە شار کرماشان لەداڵگ بویە، بڕیگ سەرچەوە باس لە ساڵ 1951 کەن، هەر لە مناڵییەو وەبان ژەنین ئامێر تار چاشیا، لە داڵگی هووکارەی شعر و ئەدەبیات کویەن فارسی بویە، و تا ماوەی ١٢ ساڵ وە قویلی چگە ناو لێکۆڵینەوە لە میژوو و هونەر ئیران، و لە ساڵ ١٩٧٣ تا ١٩٧٩ دەسکردە  هووکارەبوین تۆن مۆسیقای کوردی و نەریتی.

لە ساڵ 1980 توەنست یەکەم تیپ مۆسیقا وە ناو “شەمس” دامەزرنێد، کە لەناوی تەنبوور کوردی رۆڵ سەرەکی داشت و هونەرمەن “پوور نازری” وە ئامانج زنیکردن هونەر ئامێر تەمبوور کویەن بویە، تیپ شەمس ئەلبوومیگ وە ناو "سدای سەخان ئەشق - وە واتای دەنگ وشەی دووسی" بڵاو کرد و وە دەنگ شەهرام نازری، ئیجا ئی تیپە ئەلبوومیگ ترەک بڵاو کرد، وە بەشداری پوور نازری و شەهرام نازری، لە ژیر ناو "هیرانی - واتا هیرانا”. لە کۆتایی ساڵ 1992 وە بەشداریی هەردگ کوڕەگەی، تەهماز و سۆهراب، لە “تیپ شەمس”، شمارەیگ فرەی گۆرانیی توومار کردن، لە ماوەی ژیان هونەریی، هونەرمەن “پوور نازری” توەنست زیاتر  لە 300 کۆنسێرت توومار بکەێد و تیپ شەمس لە مەوقەی گەشتەیلی لە پایتەختەیل ئەوروپا، "پاریس، بەرلین، ستۆکهۆڵم، لەندەن و وڵاتەیل ترەک ئەوروپا" شمارەیگ کۆنسێرت مۆسیقا و گورانی پێشکەش کرد.

 پوورنازری ئویشێد: من تەمنبور هەڵوژێم، چوینکە ئامێریگ مەعنەوییە، سەرەتا کارەیلمان لە دەیشت ئیران بوی، بەڵام کەمکەم  ئەرا میلکان خوەمان گلەو خواردیمن، و وەردەوام بویمن لە پرۆژەگەمان، تەمبوور وە ناوچانە ناسان کە بی ئاگا بوین لەلی، ئمڕوو تیپەگەمان پارچەيلیگ ژەنێد کە تایبەت ئەرا تەمبوور نویسیانە، هەرلیوا مۆسیقای نەریتی فارسی و کوردی، ئیجا ئویشێد: پەیوەندی وە تیپەگەم کردمە، کوڕەیلم، تەهماز لە ساڵ ١٩٧٧ و سۆهراب لە ساڵ ١٩٨٢، ئامێرەیلیگ جویر عود، قەترە، و سیناریان ناسانیە.

 “هونەرمەن گەپ، کەیخۆسرۆ پوور نازری، هیمان لە لویتکەی چالاکیی و تەقەلایل هونەرییە بەرزەیلیە.

هونەرمەن "شەهرام نازری" لە ساڵ 1949 لە شار کرماشان لە داڵگبویە، بڕیگ سەرچەوە باس لە ساڵەیل 1950 و 1951 کەن، گورانیچڕ و مۆسیقاژەن ناودەوڵەتییە، وە گورانییە نەریتی کوردی و فارسییەیل ناوبانگی دەرکردیە، یەکەم گورانی خوەی لە ڕادیۆی کرماشان پێشکەش کردیە، ئیجا گۆرانی ئەرا ڕادیۆ و تەلەفزیۆن ئیران چڕیە، و لە ساڵ ١٩٦٦ روی وەرەو   “تەهران” کردیە و لەبان دەس وەناوبانگترین مامووستای مۆسیقای فارسی، “عەبدوڵڵا دەوامی، نور عەلی پوورمەند، و مەحمود کەریمی” هووکارەی مۆسیقا بویە، شارەزا بویە لە ژەنین گشت ئامێرە موزیکییەیل و ناوبانگی دەرکردیە لە مەقام و گورانییە نەریتی و فارسییەیل.

هونەرمەن شەهرام نازری وە نویسەر شووڕش هونەر مۆسیقای “عیرفانیی” دانریەێد، کە میراتی شیعر کویەن ەە شیوازیگ کلاسیکی هاوچەرخەو گریەدا کە لە بنەمای بەیت شاعیرەیل گەورە جویر: جەلال الدین الرومی، حافز  شیرازی، خەیام، ئەلعەتار، ئەلسەعدی، شەمس تەبریزی و ئەوانەس ترەک، زیادکردن ڕەنگ شیعر کوینەی کوردی، لە زاراوەی فەیلی و لوڕی، سەرەتای هەفتایل سەدەی گوزەشتە دەس وە کار هونەری کردیە، و ئەو ساڵەیلە لە شار کرماشان و تەهران کۆنسێرتەیل گورانی و مۆسیقا پێشکەش کردیە لە بوونە نەتەوەیی و میراتییەیل، هەرلیوا لە وەناوبانگترین هۆڵە ناودەوڵەتییەیل ئەمریکا و ئەوروپا کۆنسێرت مۆسیقی و گورانی پێشکەش کردیە، ئەو هونەرمەنە وە "شەهرام نازری" ناسریا، یەکیگە لە وەناوبانگترینەیل گورانیچڕەیل ئیران، وەگەرد گرووپیگ نەختینەی مۆسیقاژەنەیل گەورە، جویر: حسێن عەلیزادە، جەلیل شەهناز، فرەمەرز بایۆر، و ئەوانەی ترەک، مێلۆدی وتیە، چەن شیعر سۆفیگەریی جەلال الدین الرومی، حافز، 2019 ئاواز ئەرایان نایە و چڕیو. 

ئەلعەتار، و ئەوانەی ترەک، و سەرپەرشتی ئاوازدانان و ڕێکخستن سەمفۆنیایگ کەێد کە لە بنەمای داستانەگە دامەزریانە تا ٣٥ ساڵ.

 تا ئیسە زیاتر لە ٤٠ ئەلبووم بڵاو کردیە، یەکیگ لە ئەلبوومە وەناوبانگەیلی “کول سەدبارەک”ە، واتە بەرەفتاو وە سەد بەهارات، کە سەرکەفتنیگ گەورە بوی ئەرا مۆسیقای سووفی و نەریتی فارسی، لەناو ئەلبوومە وەناوبانگەیلی  یانەن: “ئاز سەدا سەخان ئەشق نەدیم خوەش تار”، واتە هويچ چشتیگ شیرینتر لە دەنگ واژەیل دووسی نەیمە” و ئەلبووم “شۆر مەولەوی، واتە ئیشان مەولەوی” و ئەلبووم “نە بەهار” و ئەلبوومەگەی “نەورووز” و ئەلبوومیگ “یاد کار دووس” و ئەلبووم “بی قەرار” و ئەلبووم “باد سەباحی ئاید” و ئەلبووم “زەمیستان” و ئەلبووم “ئەمیر” “کەبیر” و ئەویش گورانییەگ وەناوبانگ وە بوونە پێشکەش کرد لە جەژنەیل نەورووز وە ناو  نیەزانم  تیکەڵیگ لە مۆسیقای خوەرهەڵات وەرد ریتمەیل خوەرئاوا، لە ساڵ ٢٠٠٧ بەرزترین بڕوانامەی ئەدەب و هونەری لە فەرەنسا وەدەس هاورد و خەڵات خاسترین هونەرمەن لە ئاسیا لەلایەن نەتەوە یەکگرتگەیل وەپی بەخشیا .خەڵات خاسترین مۆسیقاژەن جەهان لە بوار مۆسیقای عیرفانی کلاسیکی لە مەغریب، هەرلیوا خەڵات “ئەفسانەی زنی” لە زانکۆی کالیفۆرنیا - ئەمریکا وەرگردیە، رووژنامەی نیویۆرک تایمز ناوی “شەوانە فارسییەگە” بڕیە باڵای، و نازناو “پاڤارۆتی ئیران” لە رووژنامەی “چەودیاری زانستی مەسیحی”، وەپەی هەڵسەنگاندن ڕەخنەگرەیل هونەر، وە یەکیگ لە خاسترکردن خاوەن بەرهەم زانیا، لە هویردبوین گورانییە نەریتییە عیرفانییەگە، هونەرمەن ناودەوڵەتی “شەهرام نازری”  بەشداری له گەورەترین  مۆسیقای کوردی ئەرا گەل کورد، گەلەیل ئێران، و ئەرا جەهان کردیە، و سامانیگ موزیکی  نرخدار وەجی هیشتیە وە تا ئیسەیش هونەرمەن ناودەوڵەتییە، "شەهرام". نازری لە لویتکەی خوەیە لە چالاکیی هونەری و تا ئیسە.

 هونەرمەن کووچکردگ "سەید خەلیل عەلینەژاد" و وە زوان فارسی "سەید خەلیل عەلی نزاد" لە ساڵ ١٩٦٨ لە شار کرماشان لە بنەماڵەیگ فەیلی لەداڵگ بویە، گورانیچڕ و مۆسیقاژەنە، لەبان دەس گەورە مۆسیقاژەنەیل هووکارەی ژەنین تەمنبوور بویە “سەید ئەمروڵڵا شا ئیبراهیمی، دەرویش ئەمیر حەیاتی، و سەید عەبدین” خادمی “، لە ماوەی هەفتایل سەدەی گوزەشتە لە زانکۆی تەهران مۆسیقا خوەنیە، و کار خوەی وەناو “تەمنبور لە سەرەتاوە تا ئیسە” نویسایە و  بڕوانامەی بەکالۆریۆس وەدەس هاوردیە.

لە ساڵ 1980 دەس وە کار هونەری کردیە و تا ساڵ 2001 وەردەوام بویە، وە ژەنین ئامێر تەمبوور کوردی وە شیوەیگ "مەعنەوی" ناوبانگی دەرکردیە، لە ماوەی سەدەی بیس بویە یەکەم بازیکەر تەنبوور لە ئیران و کوردستان، و وە ڕابەر ڕووحی گەل سووفی حەقیقەت ناوەی هاوریا، لە سەرەتای کار مۆسیقا و گورانی پەیوەندی وە تیپ "شەمس ئەلسووفی" کەێد و لە گشت ناوچەیل ئیران و کوردستان وە گوورانییە ئایینی و مەعنەوییەیلی ناوبانگی فراوانیگ داشت، کە فرەیان ئەرا ستایشی “ئیمام عەلی بن ئەبی تالیب” (دروود خودا وەدیاری) و “ئەهل بەیت” بوین، و فرەی گۆرانییەیلی لە شیعرەیل “جەلالەدین الرومی” بوین، لەوانە “ئەنین موستان” و ئەسر لە پەردە شیعر حافز شیرازی "و الحق مەدی - مەولەی نازری - حەیدەر مەدی - لە شیعرەیل جەلال الدین الرومی" ئەلبومەگە چشت تریش لەناوی بوی لە گورانیەیل ناودیاری لەوانە "کول خار ئای - واتە گوڵ دڕکیم"، کە لە شیعر کوین فەیلی ئەڵگەردیایە، و گۆرانی "کەندام - وە واتای گەنم " لە لایەن شاعیر جەلال الدین رومی ، کە گوزارشت لە دووسی و مرۆڤایەتی و رەسەنەیل کرد، و ئەلبوومەگەی “هیرانی” کە لە ئاوازەگەی هونەرمەن “پوور نازری” گورانی لەڕی “یاوەران- ” لەناوی بوی، ئەلبووم “بەهاران عابیدار لە ئاوازدانەر موزیکژەن "هۆشەنگ کامکار - ئەندام تیپی ناودەوڵەتیی کوردی کامکاران" لە ناوڕاس هەشتایل سەدەی گوزەشتە تیپیگ مۆسیقا وە ناو "تیپ مۆسیقای بابا تاهر" دامەزران، کە لە ئیران و کوردستان وە تایبەتی ناوبانگی فرەیگ دیرێد وەتایبەت لە پارێزگای کرماشان و ئیلام” لە کۆتایی هەشتایل سەدەی گوزەشتە روی وەرەو تەهران کرد ئمجا وەرەو سوید، لە ١٨ی تشرین دویەم ٢٠٠١ لە شار یۆتۆبۆر سوید تیرۆر کریا و تەرمەگەی سزیا، پەنجەی تاوانبار وەرەو بریکارەیل حکومەت ئێران لە سوید دڕا کریا، و وەداخەو کەمتەرخەمی حکومەت سوید لە دەسگیرکردن تاوانبارەیل ئەو تاوانە قیزەونە و دادگاییکردنیان، پاداشتیان، تەرمە پاکەگەی بریا ئەرا ئیران و لە کرماشان وە خاک نریا - شوێنی لەداڵگبوینی.  

هونەرمەن “کەیهان کەڵهڕ عەلی” مۆسیقاژەن و ئاوازدانەر و گورانیچڕ وەناوبانگ جەهانی کوردە، جیاوازی لە ساڵ و شوین لەداڵگبوینی هەس، جویر بڕیگ سەرچەوە باس لە ساڵ لەداڵگبوینی کەن لە 11/24/1964 لە کوردستان ئیران پەیا بویە.“ وە لە سەرچەوەیلیگ ترەک ئەرامان دەرکەفێد کە لە ساڵ ١٩٤٧ لە تەهران لەداڵگ بویە و لە بنەماڵەیگ کوردە.لە سەرچەوەیگ  کە لە ساڵ ١٩٦٣ لە شار کرماشان بویە، ئی جیاوازییە لە لەداڵگبوین ئی موزیکژەن جەهانی کوردە، یەکیگە لەو مۆسیقاژەنە کوردە فەیلیە کە ناوبانگیگ ناودەوڵەتیی پەی گردیە، هەرلیوا شارەزای زوان فارسی بویە، و زوان داڵگی “کورد” لەو وەختەو دەس وە هووکارەبوین مۆسیقا کردیە تەمەنی ٧ ساڵ بوی، وە بەهرەمەن و جیاواز بوی لە ژەنین کەمانچە کە ئامێر سەرەکی و دڵخوازی خوەیە، ئاسۆییگ فراوان لە مۆسیقا بویە، و چەن ئامێر مۆسیقای ترەک ژەنیە، جویر تەنبوور و سەتار و کەمانچەی شا، لە تەمەن ١٣ ساڵی لە رادیۆ و تەلەفزیۆن ئیران پەیوەندی وە ئۆرکێسترای نەتەوەییەو کردیە و لە یەکەمین کۆنسێرت خوەی لە رادیۆ لە تەهران بەشداری کردیە.

لە ژیر چەودیاری پرۆفیسۆر و راهێنەران ئیرانی، جویر گورانیچڕ و مۆسیقاژەن جەهانی رەحمەتی “محەمەد رەزا شەجەریان”، وەردەوام بوی لە شارەزابوین لە هونەرەیل نمایش مۆسیقا، ئەرا خوەنستن مۆسیقا لە “ڕۆما”، ئیران وەجی هیشت و وەرەو ئیتاڵیا چگ گەشتیگ کرد ئەرا کەنەدا و لە “زانکۆی کارلێتۆن” لە شار “ڕۆما” مۆسیقا خوەنست دویای دەرچگنی لە زانکۆی ئۆتاوا لە کەنەدا، وەرەو  ئەمریکا چگ و لە نیویۆرک داکاسیا و وەردەوام بوی لە کار مۆسیقای خوەی، لە ئاست ناودەوڵەتی وەناوبانگ بوی لە بوار مۆسیقا لە ساڵ ١٩٩٠ ئەلبوومیگ مۆسیقای خوەی بڵاوکرد، سێ خەڵات ئەرا خاسترین پاڵیریای ئەرا ئەلبوومە میوزیکییە تەقلیدییەیل جەهانی وەدەس هاورد، هەرلیوا دوو پاڵێوراوی وەرگرد و خەڵات گرامی ئەرا خاسترین ئەلبووم مۆسیقای جەهانی وەدەس هاورد، بویە ئەندام تیپ سیلک ڕۆد، و تیپ مۆسیقای بازرگانی ئیرانی "کۆلبیل" دامەزران، هونەرمەن کەیهان کەلهەر عەلی وە پێشەنگییگ لە تیکەڵکردن مۆسیقای نەریتی ئیران وەرد کاریگەرییەیل خوەرئاوا، سەدان گۆرانی نویسایە و ئاواز ئەرای دانایە، لە ساڵ ٢٠١٦ لە کۆنسێرەیل هۆڵی وەهدەت لە تەهران بەشداری کردیە لە بەشداری لە کۆنسێرتێکدا کردیە کە لە لەندەن وە هاوبەشی وەرد هونەرمەن ناودەوڵەتی "محەمەد ڕەزا شەجەریان"، هونەرمەن "حسێن عەلیزادە" و هونەرمەن "هومایون شەجەریان" وەڕیەو چگ، و لە ساڵ ٢٠١٧ خەڵاتی گرامی ئەرا ئەلبوومیگ  وەناونشان “لە ماڵەوەگ گورانی ئەرام بپڕ” وەدەس هاورد، و لە هەمان وەختیش لە ساڵ ٢٠١٧ دەسەڵاتدارەیل ئەمریکا داواکارییەگەی ئەرا وەرگردن ڕەگەزنامە لە ئەمریکا ڕەتکردەو، ئاراوە ئەرا ئیران گلەو خوارد، تا ئیسەیش لە کار مۆسیقای خوەی وەردەوامە.

سەرچاوەیل: 1- “عەلی ئەکبەر مورادی” ویکیپیدیا - ئینسایکلۆپیدیای ئازاد “ئینگلیزی” 7/12/2022 2 - عەلی ئەکبەر مورادی - ویکیپیدیا - ئینسایکلۆپیدیای ئازاد 9/30/2006 3- سینار بەشی “باڵیۆزانی نەتەوەی کورد” ئورگات بەرنامەیل 8/29 / 2010 4- چاوپێکەوتنێک وەرد میوزیکژەن “عەلی ئەکبەر مورادی” شەهنام کوردی کەڵهوڕی فیلی 9/2/2010 5- ڕوید قەرەمدەلی “مۆسیقای کوردی – میژووییگ دویر و درویژ” 2/11/2023 یوتیوب 6- هونەرمەن کەیحان کەلهەر - ویکیپیدیا - ئینسایکلۆپیدیای ئازاد ئینگلیزی” 7 - کەیخۆسرەو پور نازری - ویکیپیدیا - ئینسایکلۆپیدیای ئازاد 9/29/2023.  8 - سروود - کەیخۆسرەو پور نازری - فەیسبووک 1/27/2014 2006.  " 9 - شەهرام نازری - ویکیپیدیا - ئینسایکلۆپیدیای ئازاد 2, 10/2023 10 - شەهرام نازری - ویکیپیدیا - ئینسایکلۆپیدیای ئازاد “ئینگلیزی” 9/11/2023 11 - ماڵپەڕ “ئیسنا” ئەلبووم “نوور بەدە” - مۆسیقای عەلی ئەکبەر مورادی 17 / خورداد / 1391 12 - سەید خەلیل عەلینەژاد - ویکیپیدیا - ئینسایکلۆپیدیای ئازاد 9/29/2022.. 13 - سەید خەلیل عەلی نزاد - کوردیپێدیا 2008. 14 - کرماشان - ویکیپیدیا - ئینسایکلۆپیدیای ئازاد 7/3/2023