لاپه‌ڕه‌یل شاریاگ تاریخ كورد و ... مه‌رز خوارگ كوردستان و ناونى دوچه‌مان
تاریخنویسیگ كورد نه‌ویه بنویسیگه‌ى. ئه‌را نموونه: تاریخ كورد و ئه‌و مه‌ردمانه‌و ئه‌و كورده‌یله ك گرینگى یا ئه‌همیه‌ت داشتنه له‌ده‌یشت كوردستان، وه‌تاریخ كورد نیه‌زانن، ئه‌وه‌یش وه‌مه‌هانه‌ى ئه‌وه‌ك خزمه‌ت كوردستان نه‌كردنه یا هس نه‌ته‌وایه‌تى نه‌یاشتنه وه‌بى ئه‌وه‌ك هساویگ ئه‌را ئه‌وه بكریه‌یگ ك هه‌ر سه‌رده‌میگ و جووریگ له‌هویروڕاى جه‌هانى باو بویه ، یا هساو ئه‌وه نیه‌كریه‌یگ سه‌رده‌م ئمپراتۆریات جیا بویه له‌سه‌رده‌م نه‌ته‌وه‌یى ، چوینكه فره‌جار بنه‌ماڵه‌یگ كورد كاریگه‌رى داشتگه له‌بان تاریخ ڕووژهه‌ڵات ناوڕاس وه‌گشتى له‌بان كوردیش وه‌تایبه‌ت ، ك نوڕید پایته‌ختیشى كوردستان نه‌ویه ، وه‌لى كوردستان به‌شیگ بویه له‌مه‌رز ده‌سڵاتى وه‌ك بنه‌ماڵه‌ى زه‌رزاریه‌یل ڕه‌وه‌ن ئه‌یووبى و زه‌ندیه‌یل له‌ئیران . فره‌جاریش دوینید تاریخیگ شاریاگ و گومبوى وه‌ك تاریخ جاوانیه‌یل له خوارگ عراق هه‌ر له‌كویه‌نه‌وه تاسه‌رده‌م عه‌باسیه‌یل وه‌غه‌ڵه‌ت نویسیه‌یگ ، ك گوایا له‌ده‌یشت خاك كوردستان ژیاگه ، وه‌لى له‌ڕاسى ئه‌و سه‌رده‌مه خوارگ عراق به‌شیگ بویه له‌ماڵ و موڵك ئى جاوانى یا گاوانیه‌یله ك له‌كتاو (ئاڤێستاى نه‌ورووز) یا ئه‌و سه‌رده‌مه‌یله ك گشت عراق كوردستان بوى باس كریاگه وه دویرو دریژى و له‌سه‌رده‌م ساسانیه‌یل ك خوه‌یان گاوانى یا جاوانى بوین و خوارگ عراقیش گشتى جاوانى كورد بوى جویر ئه‌وه‌ك له‌ناوه‌گه‌ى و له‌تاریخیانه‌وه دكتۆر مسته‌فا جواد وه دریژى باسیان كردگه ، وه‌ل ئه‌وه‌یشا ناو گشت قه‌زاو ناحیه‌و شاره‌یلیش كوردى بویه یا ئارى ، ك تائیسه‌یش بڕیگ له‌لیان وه‌ك خوه‌ى مه‌ندنه‌سه‌وه . مه‌عناى ئه‌وه‌سه ئه‌و سه‌رده‌مه خوارگ عراق به‌شیگ بوى له‌وڵات كورده‌یل تا هاتن عه‌ره‌به‌یل موسڵمان ئه‌را ناوچه‌گه‌و نیشته‌جیبوینیان له‌خوارگ عراق ك ئه‌وسا وه‌پى وتریا (ارچ السواد) له‌لایه‌ن عه‌ره‌به‌یله‌وه ، چوینكه له‌چه‌و بیاوان ڕه‌نك سیه نیشاندا.
كورد و فارسیش وه خوارگ عراق وتیان (میان رودان) یا ناونى دوچه‌مان وه‌زوان كوردى ئیسه ، چوینكه (رود) وشه‌یگ فارسیه‌و مه‌عناى (چه‌م) ده‌یگ ، وه‌لى وشه یا كه‌لیمه‌ى (میان) ك ئیسه كورد تیه‌ریگه كار مه‌عناى (ناونى) ده‌یگ ، هه‌ر له‌شوون ئه‌وه‌یش ئى ناوه بویه (میزوپۆتامیا) وه‌هه‌مان مه‌عناو (بین النهرین) وه عه‌ره‌بى. ئمجا جاوانیه‌یلیش ك به‌شیگن له‌گاوانیه‌یل و گوتیه‌یل ، وه‌دریژایى تاریخ هه‌ر له‌خوارگ عراق ژیانه‌و خاوه‌ن خاك و دوچه‌مان بوینه. ئمجا ئیمه وه ئه‌وه‌ك له‌كتاوه‌گه‌ى دكتۆر مسته‌فا جواد له‌ژیر ناونیشان(جاوان ئه‌و هووز كورد فه‌رامووشكریاگه) ئه‌ڕامان ده‌ركه‌فیگ ك خوارگ عراق زوورمیان جاوانى بوینه‌و ناوچه‌گه وه‌ته‌واوى وه‌ده‌س خوه‌یانه‌وه بویه‌و هاوپه‌یمانیه‌تى داشتنه وه‌ل (به‌نى ئه‌سه‌د) ك ئه‌و هووزه وه‌ل عه‌ره‌به‌یل موسڵمانا له‌جه‌زیره‌وه هاتن و له‌خوارگ عراق نیشته‌جى بوین ك وه‌ل عه‌ره‌به‌یل تر موسڵمانا ده‌س گرتنه بان خوارگ عراقا.
مه‌عناى ئه‌وه‌سه جاوانه‌یل هه‌ر ئه‌و جاوانیه‌یله بوین ك خه‌ریك زه‌وى كاڵین وه نیمه تویه‌م ئه‌را داگیركه‌ر تازه‌و هه‌ر ئه‌و كورده‌یلیشه بوین ك خاوه‌ن خاك خوارگ عراق ئیسه‌و عراق وه‌گشتى بوین ، هه‌ر له‌وه‌ر ئه‌وه‌یش دوینیم وشه‌گه تائیسه‌یش مه‌نده‌سه‌وه‌و له‌ناو هووز جاوانى وه‌ك (جاف شوون سیه) وه‌و مه‌عنا له خاك سیه نیشتنه له‌ناونى دوچه‌مان (دجله‌و فورات) له‌خوارگ عراق . ئمجا (مینورسكى) ئویشیگ : جاوانیه‌یل به‌شیگ بوین له جافه‌یل و بیجگه ئه‌وه‌یش له‌كتاو (ئاڤێتاى نه‌ورووز) وه دویر ودریژى باسكریاگه‌و ئه‌وه ئسپات كریاگه ك جافه‌یل هه‌مان گاوانى گوتى بوین بیجگه جاوانى ك به‌شیگ بوین له گاوان گوتى ك تاریخیان چووگه‌وه ئه‌را سه‌رده‌م سۆمه‌ریه‌یل یا جویر ئه‌وه‌ك دكتۆر مسته‌فا جواد باس ئى كورده‌یله كردگه.
مه‌عناى ئه‌وه‌سه له‌وه‌ختى عه‌ره‌به‌یل خاك خوارگ عراق داگیر كردن ، كردنه‌ى به‌شیگ له‌خاك خوه‌یان و چه‌ن كوومه‌ڵگایگ دروس كردن وه‌ك (به‌سره) ، (كووفه) ، (حله) ، ك گشتیانیش وه‌چه‌كه‌وه سه‌رباز بوین و له‌جه‌نگ وه‌رده‌وام بوین و نه‌تویه‌نستن دانشن و هووكاره‌ى كشتوكاڵیكردن و ئاویارى بوون له‌وه‌ختیگ كورده‌یل جاوانى ئاویارى كردیان ، وه‌لى عه‌ره‌به‌یل ڕه‌وه‌ن و خه‌ڵك بیاوان بوین و شترله‌وان و زمسان و تاوسان كردیان و له‌كشتوكاڵى نه‌زانتستیان و ناچار بوین پشت وه‌خاوه‌ن هه‌مان زه‌وى وزار بووه‌سن له‌كاڵین و ئاویارى له‌ناونى دجله‌و فورات ، بیجگه ئه‌وه‌یش عه‌ره‌به‌یل هه‌میسه تا سه‌ده‌ها ساڵ له‌شكریان له‌جه‌نگ بوى و هه‌ر وه‌ڕیه‌وه بوین ئه‌را جه‌نگكردن وه‌ره‌و ئیران و ڕووم و ژویه‌ر ئه‌فریقیاو هه‌ر له‌وه‌ر ئه‌وه‌یش نه‌ڕه‌سینه ئه‌وه‌ك كشتوكاڵى بكه‌ن و هه‌ر خه‌ریك په‌خشه‌وكردن ئسلامیه‌ت بوین و خاك تر داگیر كردیان ، مه‌عناى ئه‌وه‌سه ئیمه ئه‌ڕامان ئاشكرا بووگ ك چوین خوارگ عراق به‌شیگ بویه له‌خاك كورده‌یل ك فارس له‌تى نه‌ویه ته‌نیا جاوانیه‌یل نه‌وگ ، هه‌ر له‌وه‌ر ئه‌وه‌یش ك كورده‌یل له‌تى بوینه وه‌ئاشكرا هس وه شوونه‌واره‌یلیان كه‌یم تا شیویان ده‌وڵه‌ت و هاتن ده‌سڵات عه‌ره‌ب و هاتن توركه‌یل سه‌لجووقى و گرتن به‌غدا. ئمجا عه‌ره‌به‌یل گرینگى یا ئه‌همیه‌ت ده‌نه كورده‌یل یا ده‌س یارمه‌تى ئه‌ڕایان دریژ بكه‌ن و داگیركه‌ره‌یل ده‌ربكه‌ن له‌به‌غداى پایته‌خت ، ك ئه‌و سه‌رده‌مه مه‌لك عه‌ره‌ب له(حله) دانیشتیاگ ك شاریگ كورد و به‌نى ئه‌سه‌د و (به‌نى دبیس) بوى و كورده‌یلیش زوورمیان جاوانى بوین ، ئه‌را ئسپات ئى قسه‌یشه ئى ڕویداگه ئاشكرا كه‌یم : وه‌ختى ك (سه‌یفولده‌وله) وه‌ل (سوڵتان محه‌مه‌د سه‌لجووقى) كه‌فیگه جه‌نگه‌وه ، (20)هه‌زار سوار و (30)هه‌زار پیاده جه‌مه‌و كه‌یگ و كه‌فیگه جه‌نگه‌وه وه‌ل توركه‌یلا ، ئمجا له‌ناكاو (10)هه‌زار تیر ئه‌ڕایان تیه‌یگ و عه‌ره‌به‌یل و ئه‌سپه‌یلیان ڕمنن ، له‌وه وه‌ختیشه (ئال خه‌فاجه) له‌جه‌نگ چینه ده‌یشت و هه‌یواین تا ئه‌سپه‌یلیان نه‌كوشیه‌یگ . ئمجا مه‌لك عه‌ره‌ب عراق ك له(حله) دانیشیگ قه‌وڵ دا كورده‌یل هه‌قه‌یلیان به‌یگ و خاسى وه‌لیانا ئه‌نجام به‌یگ تا له‌ى جه‌نگه قورتارى بووگ ، وه‌لى له‌و جه‌نگه له‌ناوچى.
وه‌ل ئه‌وه‌یشا له لاپه‌ڕه‌ى (244) له‌كتو (زبده التواریخ) ئویشیگ: له‌شكر گه‌ورایگ له عه‌ره‌به‌یل و كورده‌یل جاوانى جه‌مه‌و بوین ، مه‌عناى ئه‌وه‌سه كورده‌یل جاوانى كاریگه‌رى فره‌یگ داشتنه له‌بان خوارگ عراق ك هه‌رچه‌نى نیمه‌ى به‌رهه‌مه‌یلیان دیانه عه‌ره‌به‌یل ، یه بیجگه ئه‌وه‌ك به‌نى ئه‌سه‌د و (سه‌ده‌قه ئه‌لمزیه‌دى) ك له‌جه‌زیره‌وه هاتوین ئه‌را ناوچه‌ى (به‌سره)و دویاخر له‌ساڵ (405 ك) كووچكردن وه‌ره‌و ژویه‌رتر ئه‌را نزیك ئاو (نیل) عراقى نزیك وه‌شار (حله)و له‌ڕویداگ جه‌نگیگ له‌ناونى به‌نى دبیس و ئه‌وان ڕویداو به‌نى دبیس ناچار بوین بانه ناوچه‌ى (حله).
مه‌عناى ئه‌وه‌سه ئه‌و سه‌رده‌مه‌یله تاریخه‌یل ئه‌ڕامان له‌یه‌كه‌وده‌ن ، وه‌لى ئایا تا چ ڕاده‌یگ ئى تاریخه‌یله ڕى وه‌پیان دریاگه بنویسریه‌نه‌وه‌و گرینگى یا ئه‌همیه‌ت وه‌پیان دریاگه ؟ بیگومان ئى لاپه‌ڕه‌یله گرینگ یا موهمه له‌تاریخ كورد ك تائیسه كورد ئى ناوچه‌یله وه‌خاك خوه‌ى نیه‌زانیگ وته‌نانه‌ت ناو (عراق)یش كوردیه‌و له(ئارواق – ئاروك اور) هاتگه ك له‌ئنجیل وه‌شیوه‌ى (ئارۆك) هاتگه ، ئمجا مه‌به‌سمان له‌یرا جاوانیه‌یل كورده خاوه‌ن خوراگ عراق ك چوین دویاخر ته‌نگ وه‌پیان هه‌ڵچنیه‌یگ و عه‌ره‌به‌یل ده‌وڵه‌تیان نیه‌مینیگ و حوكم كه‌فیگه ده‌س ملله‌ته‌یل ناوچه‌گه‌و دویاى ئه‌وه‌یش وه‌ختى سه‌لجووقیه‌یل به‌غدا گرن عه‌ره‌به‌یلیش ده‌س كه‌نه كشتوكاڵ و له‌ناو زه‌لگاوه‌یل (اهوار) باڵاده‌س بوون و جاوانیه‌یل ناڕه‌حه‌ت كریه‌ن و ته‌عریب كریه‌ن و قه‌یریگ له‌لیان تیه‌نه‌وه ئه‌را ناوچه‌یل جه‌وه‌ڵى كورده‌یل ك دویاخر له‌سه‌رده‌م سه‌لجووقى و ئه‌یووبیه‌یل ناو كوردستان په‌یا بووگ ك ته‌نیا وه‌ناوچه‌ى (سه‌نه‌ندج) وتریه‌یگ كوردستان ، یه‌یش له‌كتاو (وڵاته‌یل خلافه‌ت ڕووژهه‌ڵات – بلدان الخلافه الشرقیه)ى (سترنگ) دیاره ، ك تائیسه‌یش له‌ئیران هه‌ر ئى شوونه وه‌پى ئویشریه‌یگ كوردستان ، وه‌لى (مه‌هاباد)و ناوچه‌یل تر كوردستان وه‌ناو (ئازه‌ربایجان) یا (ئازه‌ربێجان خوه‌رئاوا) ناوداره ، ك وشه یا كه‌لیمه‌گه له(ئاترپایگان)ه‌وه هاتگه وه‌مه‌عناى شوون ئاگر زه‌ره‌ده‌شت یا (میدیاى بویچگ). وه‌لى عراق بویه ده‌یه‌ها ( تاسوجه)و ناو تاسوجه‌یل خوارگ عراق وه‌ى جووره بوى:
1- تاسوجه‌ى ئه‌نبار ( فه‌یروزسابور).
2- تاسوجه‌ى (مه‌سكه‌ن) نزیك ئاو دوجه‌یل.
3- تاسوجه‌ى قورتبل.
4- تاسوجه‌ى كوپى.
5- تاسوجه‌ى بادوریا.
6- تاسوجه‌ى رومقان.
7- تاسوجه‌ى درقیت.
8- تاسوجه‌ى فه‌لوجه ، ناوه‌گه‌ى نزیكه له فه‌هلوجه یا په‌هلوجه ، وه مه‌عناى شوون فه‌یلیه‌یل.
ك یه‌یش قه‌یریگ له‌لیان له ئاڤێستاى نه‌ورووز باس كریاگه له‌وه‌ر خاتر زانیارى. گسوج – وشه‌یگ ئاریه له‌جیاى قه‌زا و ناحیه وه‌كار هاتگه له‌خوارگ عراق. ئه‌را نموونه: (ئه‌نبار) ناوى (فه‌یروزسابور) بویه وه‌ك چوین تاسوجه ك تاوسولجه‌ى كوردستان (تاسلوجه)نزیك سلێمانى هه‌مان ناو كویه‌نى مه‌نده‌سه‌وه ، وه‌مه‌عناى تاسوجه‌ى بویچگ. ئمجا له‌سه‌رده‌م ساسانیه‌یلیش خوارگ عراق له‌ى تاسوجه‌یله پیك هاتویگ ك ئشاره‌ت وه‌پیان كردیم جویر تاسوجه‌ى (عه‌ین ته‌مر) و تاسوجه‌ى (كه‌سكه‌ر) و تاسوجه‌ى (فورات)و تاسوجه‌ى (سوراو برسیما) ك شوون ئاسووریه‌یل بویه‌و ناوه‌گه‌ى سریانیه‌و نزیك (بابل) بوین ك شاریگ سریانیه‌یل بوى ، ك مه‌به‌سمان ته‌نیا وه‌دیكردن ژیان و شوناسنامه‌ى راسى وجوود تاریخ ملله‌ت كورده له‌ڕووژهه‌ڵات ناوڕاس و مه‌رز خاكه‌یل زه‌فتكریاگى ، ك له‌سه‌رده‌م وه‌رین نه‌ك هه‌ر ڕى ه‌پى نه‌دریا ، به‌ڵكوو ئى جووره هه‌وڵه‌یلیه وه گه‌وراترین تاوان شماریان.
