زووان و زاراوه‌ی كوردی فه‌يلی
فارسی نويسياس و له مه‌جله‌ی ئاوينه شوماره‌ی ٣٣ ساڵ ١٣٧٦ هه‌تاوى بڵاوه‌و بويه. نويسه‌ر ئه‌ی مه‌قاڵه وه باوه‌ڕ من تواسيه ئه‌و په‌رته‌وازه‌ييه‌گ ها له ناو زاراوه‌ی خوار(باشوور) ك يه‌كێ وه پێ ئويشێ كه‌ڵهوڕی، يه‌كێ ئويشده پێ لوڕی و ... هه‌ر كه‌س ناوێ ئه‌را خوه‌ی ناسه سه‌ری و بڕيگ كه‌سيش وه كينه و له خوسه‌ی بڕێگ يا هووزێ تره‌ك چ زانين بووت و چ نه‌زانين و فێشتر وه‌گ ڕه‌نگێ دياره يه‌سه ك هێمان له ناو ئيمه هسه‌يل ئه‌شيره‌يی وه قووه‌ته‌و هه ئينگه‌يش هه ديريمن كه‌ی كوێنه شه‌ن كه‌يمن، ئه‌ڵبه‌ت يه ته‌نيا كێشه ئيمه كورد خوار نييه به‌ڵكم وه ته‌مامی ئه‌ی جووره ره‌وانگای ها له ناو كورد گێشتێ و ئه‌ی مله‌جه‌ڕييه چمانێ ئه‌را گێشتمان وه هه‌ر زاراوه‌و ڕه‌نگ قه‌ومی و ئايينی ك بووت وه ميرات وه جێ مه‌نيه. وه يه خوه‌ی هس مللی لاوازه‌و كه‌يد و نه‌يلێد هاوده‌نگه‌و بويمن. ئينگه بايمه سه‌ر نويسه‌ر له‌يره فره تره‌ك له‌وه‌گ واژه‌ی فه‌يلی له چوارچوو قه‌وم يا ئيڵ و تايفه‌ی بوينێده‌ی، وه سه‌ند هاوردن له تاريخ گوزه‌يشته‌ی باوگ و باپيرمان و زاگه‌مان وه باوه‌ڕ من ئه‌ی واژه و ناوه خاس شييه‌و كرديه، ئه‌گه‌ر دوير له هه‌ر كينه و كه‌نسايل ئيڵيگ، ته‌ماشای ئه‌ی مه‌قاله و نويسينه‌يل تره‌ك بكه‌يمن، تويه‌نيمن ئه‌راه هاوبه‌شی زاراوه و ئيجاريش ئه‌را گام نان وه‌ره‌و زووان يه‌كگرتی، پا ئه‌ڵگريمن وه ئاوه‌ختی ئه‌و ڕووژه...!؟. ئينگه مه‌قاله‌گه:
له سه‌رزه‌مينگ كوێه‌سانی خوه‌رئاوای فه‌ڵات ئيران و له پاچه ئه‌ی كوێيه‌يله و ده‌يشته‌يلێ، زووانێگ بويه ك زووانێگ تايبه‌ت وه كورد نيشته‌جی له‌ی مه‌ڵوه‌نده بويه. له سه‌ده‌يل په‌نج و شه‌شم(كووچی) هاوردگه‌يل ئه‌ده‌بی كوردی و سه‌رچاوه‌يل تاريخی دوينيه‌يد. ئه‌ی زووانه له داڵگ بوی زووان مادی(ميديای) كوێنه‌س ك خود زووان مادی ئه‌ڵگرديگه‌و وه په‌ليگ له زووانه‌يل هێندو ئۆرووپی(وه زووانێگ توايم يه بويشيمن خوه‌ی ناوه‌ينگر زووان كوردی و فارسييه). ئه‌ی دو زووانه(فارسی و كوردی) وه‌رده‌وام وه‌ل يه‌كا كێشمه‌كيش داشتنه. هه‌ر وه‌ی جووريشه له سه‌ريان ئه‌سترابۆن له‌يوا نويساس:(ماده‌يل و پارسه‌يل وه سه‌ر وه‌وه ك جياوازی داشتنه له وه زووان هاوردن وه‌تنه‌يليان، وه‌لی له يه‌ك فامينه و ڕه‌سينه‌سه‌و). زووان كوردی هه چوی ئه‌و دويای زووانه‌يل زێنگ دونيا ك هه‌ن، ئه‌ی زووانيشه ها له سه‌رزه‌مينێگ په‌ين و ئه‌ڵكه‌فتی وه ناو كوردسان و په‌ل و په‌لوه‌چه‌يل فره‌ی دێرێد، وه جوورێگ له هه‌ر ناوچه‌ی وه هه‌تا ئيڵێگ و تايفه‌يگيش واژه‌يل تايبه‌ت وه خوه‌يان دێرن و له ناوچه‌يل تره‌ك يا تايفه‌يل تره‌ك نه وه كاريان تيه‌رن و نه‌فامنێشان. ئه‌ی له يه‌ك ئه‌ونه‌ڕه‌سينه‌و نه‌فامينه تويه‌نێد چه‌ن مه‌مه‌ر داشتوود:
١) زووان كوردی گه‌ره‌نتی و پێشت ساقی چوی كتاوه‌يل ئه‌ده‌بی و زانستی و تاريخی نه‌ێرێد.
٢) كوێه‌سانی بوين جێ نيشته‌جێ بوين ئيڵه‌يل و ئه‌شاير كووچڕه‌و كورد و كه‌م بوين په‌يوه‌ندی له ناوه‌ينيان.
زوان كوردی و فارسی هويچ وه‌خت و ده‌مێگ له مامله كردن وه‌ل يه‌كا نه‌وسانه‌سه‌و و دانو سه‌ننێ داشتنه. هه له‌يره‌و ڕه‌سيمنه قۆناغی له ئاڵشت و گوڕ گرتن زووانی، وه ده‌وه‌ره‌ی ڕه‌سيمن ك له ناوچه‌يل په‌ين و گه‌ورای له ئيران زووانێگ وه ناو زووان(په‌هله‌وێ) زووان سه‌رده‌س و حاكم بويه. ئه‌ی زووانه دوپه‌ل گرنگ وه ناو پارسيك و په‌هه‌لوانيك داشتيه، برێگ له زووانناسه‌يل زووان په‌هله‌وانيك وه زووان سه‌رده‌م كوێه‌سان خوه‌رئاوا و باكوور خوه‌رئاوای(ئيران) دانانه‌سه‌ی. نويسانه:(ك فه‌هله‌وێ يا په‌هه‌له‌وێ زووانێگ بويه ك پادشايل له ناو ديواخان خوه‌يان وه پێ قسيه كردنه و ئه‌ی زووانه فه‌هله‌يش وه پێ ئويشن).
٣) په‌ينی سه‌رزه‌مين و ڕه‌نگاڕه‌نگی زووانی:
جوورای جووری فره‌ی شێوه‌زاره‌يل زووان كوردی بويه‌سه بايس يه‌گ بڕيگ كه‌سه‌يل بكه‌فنه ته‌قڵايه‌گ ده‌سه‌به‌ندی خاس و گه‌ورای ئه‌رايان نيشانه بكه‌ن، وه‌يشه وه‌ی جووره‌گ هه‌ركاميان له‌ی زاراوه‌يله له قات تايبه‌ت وه خوه‌يان جێ بگرن. ئه‌ی كاره فره سه‌خته و له كرداريش نامومكينه وه‌ی مه‌مه‌ره‌گ پاچه و سنوور ئاڵشت و وڵێشت شێوه‌زاری وه ته‌مامی دياری نييه وه مێنێده يه‌گ زه‌وی وه ده‌ور خوه‌ێيه‌و بچه‌رخێد و هه‌ر ئه‌و جووره‌گ خڕ خواردن زه‌ی نيوينيمن بوينيمه‌ی و هسی كه‌يم يانه‌يشه ته‌نيا تويه‌نيم هسيان بكه‌يم.
له ته‌مامی ده‌سه‌به‌ندييه‌يل وه شايه‌د مه‌يشوورترينيان يانه بوون:
١) زاراوه‌ی كرمانجی باكوور
٢) زاراوه‌ی كرمانجی باشوور
٣) زاراوه‌ی گورانی
٤) زاراوه‌ی كه‌ڵهوری
٥) زاراوه‌ی لوڕی
شه‌يخ مه‌حمه‌د مه‌ردۆخ كوردسانی وه‌ی جووره رزارێگ هاروديه و نويساس:
(وه‌هره‌حاڵ كورد ئمڕوو له باوه‌ت زووانه‌و چوار په‌لن١-كرمانج ٢- گوران ٣-لوڕ٤- كه‌ڵهوڕ).
ياقوت حه‌مه‌وێ له كتاو مه‌جمه‌ئه‌لبوڵدان، له دويای قسيه كردن و نه‌قل كردن باوه‌ته‌يل حه‌مزه له قه‌وڵ شيرويه كوڕ شه‌هرزاد يه هاورديه:(ئه‌ياڵاته په‌هله‌وێيه‌يل هه‌فت گله‌ن: هه‌مه‌دان، ماسبه‌زان يا ئيلام ، قۆم و مانگ به‌سه‌ره يا نه‌هاوه‌ند، مانگ كوفه يا دينه‌وه‌ر و قه‌ره‌ميسين يا كرماشان.
له جێيه‌يله تره‌كيش له ناو ئاسواره‌يل واژه‌ی په‌هله‌وێ يا فه‌هله‌وێ وه زووان يا زاراوه‌ی خۆزماڵی ك جياوازه وه‌ل زووان ڕه‌سمی و ئه‌ده‌بی(فارسی ده‌ری) وه‌تنه و ئويشيه‌يد. فه‌خردين گورگانی ئويشێد: مه‌نزومه‌ی وه‌يس و ڕامين له زووان په‌هله‌وێ ئه‌ڵگرداننه‌سه‌ی وه فارسی ده‌ری. له وانه‌گ هه‌ن تويه‌نيم له نويسيای شه‌مس – قه‌يس رازی له مه‌عجه‌م هاتيه باريمن ك ئويشێ:(نيشته‌جێيه‌يل عيراق وه نويسن و وه‌تن به‌يته‌يل فه‌هله‌وێ خوه‌شحاڵ ديمن... به‌ڵه‌ی ك هويچ ده‌نگێ نه‌رم و ئه‌زيز... له وه‌تنه‌يل عه‌روێ و شعره‌يل ده‌ری... دڵ و زه‌وق وانه چوين به‌يته‌يل فه‌هڵه‌وێ به‌رزتره‌و نه‌كرد، ئه‌را نموونه:
له‌حن ئه‌ورامه‌ن و به‌يت په‌هله‌وێ
زه‌خمه‌ی ڕود و سه‌مای خه‌سره‌وێ
له باوه‌ت مانای واژه‌ی په‌هله‌وێ شه‌يخ مردۆخ كوردسان ها سه‌ر ئه‌ی باوه‌ڕه ك(په‌هله) له فارسی كوێنه وه مانای شاره ك له كوردی وه پێ ئويشن(پاله) وه‌ی جووريشه وه زووان تيه‌رنه‌ی. زوورانگره‌يل و كه‌سه‌يل وه قووه‌ت وه پێان وه‌تنه(په‌هه‌له‌وان)يا(پاله‌وان) وه‌ی مانا ك وانه له گوزه‌يشته پاسه‌وان شار بوينه. دكتوور حشمه‌ت لای ته‌بيعی وه بوين زاراوه‌ی وه‌ناو(په‌ل كوردی كرماشانی) ئشاره كه‌يد و باوه‌ڕی وه يه دێرێد ك(فێشتر ئيڵه‌يل و كووچڕه‌وه‌يل كرماشان وه‌ی زاراوه قسيه كه‌ن و وه‌ل زاراوه‌ی باكوور(كوردسان) جياوازه، كه‌ڵهوڕ و ئه‌ودويای تايفه‌يل و تيره‌يل هه له كه‌نگاوه‌ر تا قه‌سرشيرين و له ره‌وانسه‌ر تا ئيلام وه‌ی زاراوه قسيه كه‌ن. و له هه‌قه‌يقه‌تيش بايه‌د ئه‌ی زاراوه، زاراوه‌ی كورد شيعه و ئه‌ڵ هه‌ق بزانيه‌يد، به‌شێگيش له كورد سوريا(خوه‌رئاوای كوردسان) و كورد عيراقيش(باشوور كورسان) وه‌ی زاراوه قسيه كه‌ن. له‌ی په‌ێشروه بپه‌ريمه‌و بيليمه‌ی جێ، له باشوور كوردسان(عيراق زاراوه‌ی هه‌س ك له ناو نيشته‌جێيه‌يل ئه‌ی وڵاته وه زاراوه‌ی(كوردی فه‌يلی) مه‌يشووره و ناسنه‌ی. ئه‌ی زاراوه تويه‌نێد بازێگ گومانه‌يل رووشنه‌و بكه‌يد له سه‌ر ده‌سه‌به‌نييه‌يل زاراوه‌يل زووان كوردی. ئه‌ی زاراوه وه تۆزێگ جياوازييه‌و، مه‌ردمێگ وه پێ قسيه كه‌ن و باوه له ناوچه‌يل كورده‌واری، ك تويه‌نيم بويشمين هه ئه‌و كوردی كرماشانييه‌سه ك له بان هاورديمه‌ی، وه وه‌ل يه‌كيشا خوه‌نن و بوودن وه‌ل يه‌كا ته‌تبيقێان بكريه‌يد. سنووره‌يل زاراوه‌ی فه‌يلی هه‌له به‌شێگ گه‌ورا له ئيلام، به‌شێ گه‌ورا له كرماشان، ده‌يشت پيه‌نێگ له لوڕسان، به‌شێگ له هه‌مه‌دان و هه‌ر وه‌ی جووريشه له ناوچه‌يل گه‌رمه‌سێر: شاره‌يل خانه‌قين، مه‌نده‌لی، به‌دره و كه‌لار و جه‌سان وه پێ قسيه كه‌ن. ناو زاراوه‌ی فه‌يلی وه‌رده‌وام بويه‌سه بايس ده‌ركه‌فتن ڕايل جياواز. بازێگيش ئه‌ی ناوه چه‌سپننه ناو ئيڵێ هه وه‌ی ناوه ك ئينگه ته‌رف و توينه‌و بويه. برێگيش چه‌سپننه‌ی وه (حوسه‌ين خان فه‌يلی) والی مه‌ڵوه‌ند ئيلام و لوڕسانه‌و، بازێگ تريش وه يه باوه‌ڕ دێرن ك وه‌تن كه‌ليمه‌ی فه‌يلی، قه‌ومه‌يل تره‌ك وه به‌شێ له كورد وه‌تنه ك له‌ش و بارێ قه‌وی داشتنه و زوورداروينه، وه‌تنه و له‌يوا ناوێ نانه‌سه سه‌ريان. هه‌ر كام له‌ی ڕايله جێ باس و له سه‌روسانێ تايبه‌ت وه خوه‌ی دێرێد، وه‌لی ڕه‌وانگای ك له‌ی مه‌قاله خرياسه وه‌ر باس، مه‌ينه‌تێ بويه ئه‌را ناسين ڕی چوارمێ ك له ژێر تيه‌ريمه‌ێ:
له به‌شه‌يلێ ك گوزه‌يشت باس له يه كريا ك زووان كوردی و فارسی هه‌ردوگيان ئاريايين(ئاری) وه هه‌ر كاميانيش وه جوورێگ جيا له يه‌ك ڕی فره‌وه بوين و ته‌مام كردن خوه‌يان گرتنه‌سه‌ر وه‌ر. ئينگه ك په‌يوه‌ندی زووان په‌هله‌وێ له سنوورێگ ئمڕوو قه‌ڵمه‌ڕوو زاراوه‌ی فه‌يلييه ئه‌رامان ده‌ر كه‌فت و جياوازی ئه‌ی زووان(په‌هله‌وێ)يه وه‌ل فارسی ده‌ری ئه‌رامان ئاشكرا بوی، ئه‌را بايه‌سه په‌يوه‌ندی ناوه‌ين واژه‌ی فه‌يلی وه‌ل په‌هله‌وێ يا فه‌هله‌وێ ئه‌رامان ئه‌ڵاجه‌وی و دوير له زه‌ين بووت؟ فه‌هه‌له‌وێ واژه‌يگه كه‌مێگ گرانه، هه وه‌ی مه‌مه‌ريشه له ئاڵشته‌و بوين واژه‌يل له ناو زووانه‌يل جياواز نه‌خش دێرێد و هويرده هويرده وه گوزه‌يشت زه‌مان فه‌هله‌وێ وه فه‌هلی ئاڵشته‌و بويه و دويای وه‌يشه وه ئه‌ساس قاعيده‌ی ئاڵشته‌و بوين تايبه‌ت زووان كوردی ك فره وه دگمه‌ن له پێت(ه-H) له ناو واژه‌يل خوه‌ی قه‌بووڵ كه‌يد، ئه‌ی پێتيشه جێ خوه‌ی داسه(ێ ناديار-e ) ك يه خوه‌ی چوين ئه‌گه‌ر وه عه‌روێ بنويسيمه كه‌سره‌دێرێد، ده‌نگی هه چوين (ێ) له واژه‌ی چوی(خێزان) تيه‌يد. شوون ئه‌ی قاعيده و ره‌وشه له روی واژه‌يل و كه‌ليمه‌يل بێگانه ك له زووانه‌يل تره‌ك هاتنه‌سه ناو كوردی و ته‌مامی ديارن. ئه‌را نموونه فێرستێگ له وه‌تنه‌يل زاراوه‌ی فه‌يلی تيه‌ريمن ك شايه‌د بچنه ناو ئه‌ی به‌شه‌و ك وه‌تيمن: په‌هله‌وێ = فه‌هلی فه‌يلی
جاڵبه و جێ تاجب يه‌سه ك له پارێزگای ئيلام هه ئينگه‌يش به‌شێگ وه ناو (په‌هه‌له) يا په‌هله‌ی زره‌ين ئاوه هه‌س ك تويه‌نێ يه باريده‌و هوير و به‌خيده‌ی وه‌رده‌سمان ك ده‌ورانێ دسڵات زووان په‌هله‌وێ له‌ی ناوچه بويه. وه‌تن خاڵ تريش هه‌م پێويسته بويشيه‌يد:( جێ په‌يا كردن و دينه‌وه‌ی يه‌كمين سه‌نه‌ت يا تاپوو ك وه زووان په‌هله‌وێ بويه و مه‌يشووره وه قه‌واڵه‌ی ئه‌ورامان) وه له قه‌ڵمڕوو زاراوه‌ی فه‌يلی فره دوير نييه‌و نزيكيشه. وه كوڵ و كوتا يه‌گ زاراوه‌ی فه‌يلی نزيكترين زاراوه‌ی كوردييه ك وه زووان په‌هله‌وێ په‌ل په‌هله‌وانييهگه‌ی ڕه‌سيدن.
برێگ له كه‌ليمه‌يل ئيرانی كوێنه وه‌ل فارسي ده‌ری و كوردی ئيلامی يا فه‌يلی له ژێر تيه‌ريمن:
ئيرانی كۆينه په‌هله‌وێ فارسی ده‌ری كوردی ئيلامی
(پارسی كۆينه) يا(فه‌يلی)
هوشكه هوشك خشك هشك
واته واد باد وا
وه‌ركه وه‌ڵگ به‌رگ وه‌ڵنگ
وه‌فره وه‌فر به‌رف وه‌فر
مه‌زغه مه‌زه‌ع مه‌غز مه‌زگ
