رووشناييگ ئه‌را بان جنگ ماد
ئه‌را ئه‌وه‌يش بايه‌سه ئشاره‌ت وه نموونه‌يگ بكه‌يم :
ئه‌گه‌رئاده‌ميزاديگ له‌ژيركاريگه‌ری ژينگه يا بيئه‌ی چوارده‌وری و ئاو وهه‌واو كه‌سايه‌تی تايبه‌ت خوه‌ی ده‌سنيشان بكه‌يم له‌وانه‌ك سه‌ره‌تايين و له‌وه‌رجه تاريخ هه‌وڵ ئه‌وه دانه‌وجنگ خوه‌يان دروسكردنه ، ئمجا له‌وه‌ر خاتر دروسكردن ئه‌و جنگه‌يله ئه‌وه بوی ئاده‌ميزاد قانجاز له‌پووس حه‌يوان و كه‌ره‌سه‌ی گژ وگيا كردگه ، دی له‌قوناغه‌يل دوياتريش وه‌گووره‌ی به‌ڵگه‌ی وه‌ديكرياگ ئه‌وجووره پيشه‌سازيه وجوود داشتگه وهه‌مان وه‌خت جنگيش پيشكه‌فت و گويڕانكاری هاته بانی ، ئمجا وه‌و جووره پوخته‌ی كاريگه‌ری هووكاره‌يل له‌بان دروسكردن جنگ پيكهاتگه له :
١- مه‌رجه‌يل جوگرافی و ژينگه‌ی چوارده‌ورو ئاووهه‌وا .
٢- گامناينی وه‌ره‌و ژيان و جيگيربوين و وه‌زع كوومه‌ڵايه‌تی .
٣- جه‌نگ و مرافه‌وهه‌مان وه‌خت وه‌زع سياسی و شيوه‌ی حكوومه‌ت .
٤- باوه‌ڕ مه‌زهه‌بی و داب ونه‌ريت و ڕی وڕه‌سم .
٥- سستم چينايه‌تی دادوه‌ر له كوومه‌ڵگا .
زوورم تاريخنويسه‌يل و شاره‌زايه‌يل هان له‌و باوه‌ڕه ك ماده‌يل و هاخامنشيه‌يل ئه‌را دروسكردن جنگه‌يليان وه ئاشكرا قانجاز له‌سه‌رچه‌وه‌يگ كردنه ، ئمجا له‌وه‌رخاتر راسی ئی باوه‌تيشه (گزه‌ينه‌فۆن) له‌يوا باسكه‌يگ و ئويشيگ : كۆرش له يه‌كمجاری له ماڵه‌گه‌ی خوه‌ی له‌بان سفره‌ی نانخواردن ده‌ستوورداسه گشت ره‌فيقه‌يلی و وتگه‌سه پيان : داوا له‌ليدان كه‌م گشتدان بچن ئه‌ڕا په‌رسگاو ری وڕه‌سم قوربانی له‌تی پيشكه‌ش بكه‌ن ، چوينكه ئه‌نجامداين و جی وه‌جيكردن ئی كاره وه‌كار خاس وگه‌وراو پيرووزيگ دوينم ، شه‌وه‌كی زوی گشتدان ئاماده بوون و رازی بوون وه‌و ريكخستنه ك (فرولاس) ئه‌ڕادان دايناگه‌وقه‌وڵ وه‌پيدان داگه ك ئه‌نجامی به‌يگ و قه‌دروحورمه‌ت ئه‌ڕادان دابنه‌يگ و ئه‌و جنگه جوان وره‌نگاوڕه‌نگه به‌خشاسه‌ی سه‌ركرده‌يل .
ئمجا له‌ی باوه‌ته‌وه گزه‌ينه‌فۆن ئويشيگ : كۆرش ئه‌را كه‌سه‌يل و داوده‌سه‌ی چوارده‌وری هه‌ميشه جنگ له‌بان شيوه‌ی جنگ (ماد) ئه‌ڕايان دروسكردگه ، خاسی ئه‌و جنگيشه له‌وه بوی ك وه‌ته‌واوی گيان كه‌سه‌گه داپووشاگه‌وخاستر و هه‌ڵكه‌فتگتركه‌فتياگه وه‌رچه‌وئاده‌ميزاد ،ئمجا ئويشيگ : كه‌وش (ماده‌يل)يش هه‌ر وه‌و جووره مه‌نده‌وه ، وه‌لی كه‌ميگ به‌رزتر دروسكريا ، ئه‌ويش له‌وه‌ر ئه‌وه‌ك زياتر دياربووگ ومه‌يلكيش بووگ .
(هێرۆدۆت) له‌باوه‌ت جنگ ئاده‌ميزاد (ماد) قسه‌وباس فره‌يگ ديريگ و ئويشيگ : شماره‌ی سه‌ربازه‌يل جه‌نگكه‌ر وه‌گووره‌ی شناسنامه‌ی نه‌ته‌وه‌يی له‌بان چه‌ن گرووپيگ دابه‌ش بوين وه‌ك پارسه‌يل و ماده‌يل . هه‌ر له‌ی باوه‌ته‌وه (ئۆڵمستيد) نويساگه‌و ئويشيگ : دو ره‌سم جياجيا روی كوچگ په‌يكه‌ره‌يل تاشرياگ ته‌خت جه‌مشيد رازانه‌سه‌وه‌و له‌تی ماده‌يل جنگ ره‌سه‌ن ئاريايه‌يل پووشانه‌وئاشكراتر ده‌ركه‌فتنه‌و كڵاوخڕ گووشداريگ ها سه‌ريان ، وه‌ل ئه‌وه‌يشا له‌ڕه‌سمه‌گه كه‌وشه‌يل پايان له چه‌رم دروسكرياگه‌و ئمجا وه‌گووره‌ی كه‌وشه‌يليان له‌ره‌سمه‌گه له‌يوا دياره خاوه‌نه‌يليان گه‌ورا پياگ بوينه يا سوراخاس بوينه ، ك ريش دريژو نك تيژيگ ديرن وگوشخاره‌و ملوانك پووشانه . بيگومان چه‌ك سه‌ره‌كی جه‌نگكه‌ره‌يليش كه‌وان و تيره‌گه‌يشی له دار سه‌ختيگ بويه .
سێرپێرس سايكس ئويشيگ : جنگ ئه‌رخه‌وانی پادشای پارس هه‌مان جنگ چنياگ به‌رز و هه‌ڵكه‌فتگ ئاده‌ميزاد ماد بويه‌و له‌وه‌خت تاج له‌سه‌رناينيان خوه‌يان چه‌ماننه‌سه‌وه ، ئه‌و تاجيشه تايبه‌ت بويه وه‌پادشاو له‌قه‌ی كوچگه‌يل ته‌خت جه‌مشيد تاشرياگه .
كڵاو ماد : له‌نه‌خشه‌يل كوچگين ته‌خت جه‌مشيد كه‌سه‌يليگ ده‌ركريانه ك جنگ مادی پووشانه‌و قه‌مه‌يليان به‌سانه‌سه كه‌مه‌ريان و كه‌وش ها پايان ك وه(سه‌نده‌ڵ)ناسرياگه ، ئه‌يانه په‌نج جووره كڵاو ها سه‌ريان و له‌يوا دياره له‌سه‌ركرده‌يل بوون ك له‌ڕه‌سمه‌يل كه‌فنه وه‌رچه‌و ، ئه‌و كه‌سه‌يليشه له‌وانه‌ن ك له‌ناو له‌شكره‌يل تيكه‌ڵ بوون ك جنگ ماد پووشانه‌و ده‌ركه‌فتنه ، له‌يرا ماده‌يل مقه‌يه‌تی له كڵاو نه‌ته‌وه‌ی خوه‌يان كردنه ك نيشانه‌ی ئێڵ يا هووزه‌يل وبنه‌چه‌ك ماده‌يله .
ئمجا باس له‌وه كرديم و ك ماده‌يل په‌نج جووره كڵاو كردنه‌سه سه‌ر وه‌ك :
١- كڵاو خڕو جوان ، ك هه‌ركه‌سيگ ته‌ماشای بكه‌يگ جوانه وه‌لايه‌وه‌و پشت سه‌ر كڵاوه‌گه‌يش لكيگ ده‌سچن ديريگ و دريژی ئی لكيشه تا پشت مل دريژه‌و بويه .
٢- كڵاو خڕوچنياگ : ك يه‌يش بيجگه ئه‌وه‌ك له‌پشت سه‌ريه‌وه لكيگ ديريگ وهه‌ردوگ گووشيش پووشاگه ، وه‌لی ئی كڵاوه ك ماده‌يل پووشانه‌سه‌ی دياريه‌و هاوردنه‌سه‌ی ئه‌را سه‌ركرده‌يل .
٣- كڵاويگ خڕ ده‌سچنه‌ويه‌يش له‌پشته‌وه لك دريژيگ ديريگ و ، وه‌ل كڵاوه‌گه‌يا ڕه‌نگ كرياگه‌و كڵاوه‌گه‌يش گووشداره‌و ژير چناكه‌ی كه‌سه‌گه داپووشاگه .
٤- كڵاويگ ده‌سچن ودروسكرياگه‌و لك نه‌يريگ و دو گووشپووش ديريگ و له‌بانه‌وه نك تيژ وبه‌رزيگ ديريگ و كڵاوه‌گه‌يش له‌ژير چناكه‌وه به‌سيه‌يگ ، ئی كڵاوه جوير ئه‌وه‌ك باس كه‌ن و ئويشن مه‌ردم (سه‌غد) كه‌نه‌ی سه‌ر
٥- كڵاويگ به‌رز نك تيژه‌وگشت سه‌ر وده‌م وچه‌و پووشيگ و له‌ژيره‌وه ره‌سيگه يه‌ك تا ژير چه‌ناكه‌و سه‌ركرده‌يل ماد ئی كڵاوه كردنه‌سه سه‌رو له‌لايه‌ن ئاشنايه‌يل خوه‌يانه‌وه پيشكه‌شيان كرياگه .
ئمجا بيجگه ئه‌و كڵاوه‌يليشه ك له‌شوونه‌وار ته‌خت جه‌مشيد كه‌فنه وه‌رچه‌و ك تايبه‌تن وه ماده‌يله‌وه ، جووره كڵاوه‌يليگ تر هه‌س وه‌ك كڵاو شه‌خسی ك وه‌س چنياگه‌و له‌ژير چناكه‌وه به‌سيه‌يگ ، جوور ئه‌وه‌ك له‌بان كوچگ قه‌وره‌گه‌ی (دوكان داود) ده‌ركرياگه ك خاوه‌نه‌گه‌ی جنگ (موغی) پووشاگه ، بيجگه ئه‌وه‌يش ئه‌و كڵاوه شيوه‌ی كڵاوه‌يل نه‌خشه‌كرياگ سه‌رده‌م سه‌رجۆن دويميش ديريگ .
شه‌وی يا كراس ماده‌يل : جوير ئه‌وه‌ك ئشاره‌ت وه‌پی كرديم ، وه‌گووره‌ی قسه‌يل (ئۆڵمستيد) ، ئاشكراس ك ماده‌يل شه‌وی چه‌رم داشتنه‌و كردنه‌سه‌ی وه‌ر . نه‌خشه‌يل ته‌خت (جه‌مشيد)يش ئه‌وه خه‌يگه هويرمان وه‌رجه ئه‌وه‌ك بچيمنه بان باس چته‌يل تر بايه‌سه ئه‌وه‌يش بزانيم ك كراس ماد له‌چه‌رم دروسكرياگه‌و فره جوان بويه وه‌لايانه‌وه ، بيجگه ئه‌وه‌يش ساده‌و ته‌نگ بويه‌و شيوه‌گه‌ی ئه‌وه نيشانده‌يگ ك ئه‌هميه‌ت فره‌يگ وه‌پی نه‌يانه جوير ئه‌وه‌ك له‌ونه‌خشه‌يله كه‌فيگه وه‌رچه‌و .
له‌ناونی ئه‌و هه‌مگه نه‌خشه‌يله ك له‌ته‌خت جه‌مشيد ده‌ركريانه‌وتايبه‌تن وه ماده‌يل ، بيگومان له (٢) يا (٣) نه‌خش زياتر نيه ، ك ئه‌ويش پيكهاتنه له ٢ يا ٣ خه‌ت ئه‌را نيشانداين گرژبوين پارچه يا قوماشه‌گه‌و لويلخواردن شه‌ويه‌گه ، ئه‌وانه‌يش نيشانه‌يگن ك نه‌خشه‌سازی له كراسه‌گه ئه‌نجام درياگه ، وه‌لی وه‌شيوه‌يگ سه‌ره‌تايی ئه‌و سێ نه‌خشه‌يشه ئه‌يانه‌ن :
١- نه‌خشيگ وه‌رجه‌سه‌كرياگ داريۆش ك ها له‌مووزه‌خانه يا مه‌تحه‌ف ئيران كويه‌ن و ئاده‌ميزاديگ (ماد) له‌تی كه‌فيگه وه‌رچه‌و له‌شيوه‌ی ريزگرتن .
٢- نه‌خش كراسيگه ئه‌را چه‌ك پادشايی دروسكرياگه .
٣- نه‌خش گرژبوين و هاتنه‌يه‌ك كراسه‌گه‌س تا راده‌يگ ، يه‌يش دروسكرياگه ئه‌را نه‌يزه‌و له‌قه‌ی ديوار خوه‌رهه‌ڵات پله‌كانه‌يل مالَ ئابادان ره‌سمه‌گه‌ی كه‌فيگه وه‌رچه‌و .
نه‌خشه‌يل تريش هه‌رچه‌نی ساده‌ن ، وه‌لی وه ريك وپيك تاشريانه‌و هويرده‌كاری فره‌يگ له‌تيان كرياگه . ئمجا جوير ئه‌وه‌ك له‌و نه‌خشه‌يل ته‌خت جه‌مشيده ئاشكراس ، كراس ماده‌يل تا زرانی دريژ بويه‌و باڵه‌گه‌يشی له‌شانه‌وه تا به‌له‌مرك هاتگه ، شيوه‌ی كراسه‌گه خڕه‌و يه‌قه‌گه‌يشی سێ جووره ، نيمه‌خڕ و نيمخڕگونجياگ و ئاسوويی يا ئوفقی كووتايی تيه‌يگ .
وه‌ل ئه‌وه‌يشا له قه‌يريگ له‌و نه‌خشه‌سازيه‌يله ، داوان كراسه‌گه وه ته‌نگی كه‌فيگه وه‌رچه‌و ، وه‌لی له قه‌يريگيان له‌يوا ده‌ركه‌فيگ ك داوانه‌گه‌ی فراوانه‌و ئه‌و كه‌سه‌ك كرده‌سه‌ی وه‌ر تويه‌نستگه وه‌ئاسانی جموجويل له‌تی بكه‌يگ . ئمجا كه‌مه‌ر كراسه‌گه وه سه‌به‌ب ته‌نگيه‌وه تويه‌نيم بويشيم كراسه‌گه له‌بان شيوه‌ی زه‌نگ يا هه‌ره‌ميگ ناته‌واو دروسكرياگه . دی وه هه‌رحاڵ له‌و نه‌خشه‌يله له‌يوا كه‌فيگه وه‌رچه‌و ك كراس ماد وه شيوه‌يگ گشتی له‌بانه‌وه تا راده‌يگ فراوان بويه‌و كه‌مه كه‌مه له خواره‌وه ته‌نگ و خڕه‌و بويه .
