ئه‌يڵ مه‌ڵكشايی و تاريخێ
ناوچه‌يل باغسای و ده‌رماڵی له نزێك سنوور عيراق، له ڕووژهه‌ڵاته‌و له ناوه‌ين كه‌ينێ په‌ين(ئاخر كه‌ور كوێه) تا ڕه‌سيگه چاڵاو. له خوه‌رئاوايش ڕه‌سيگه چه‌م گووڵ گووڵ و ره‌زائاوا و له‌وره دی گله‌و خوه‌يد. له مه‌ڵوه‌ند نيشته‌جی بوين مه‌ڵكشای ئينگه شارێگ هه‌س وه ناو ئه‌ركه‌واز مه‌ڵكشای و ئينگه ئه‌ركه‌واز مه‌ڵكشای يه‌كێ له شاره‌يل پارێزگای ئيلامه. هاوردنه: ناو ئه‌ی شاره له زه‌مانێ ده‌سڵاتداری سوڵتان مه‌ڵكشای سه‌لجوقی سه‌رچاوه گرێد. له ناوچه‌ی ئه‌ركه‌واز(ئه‌رك وه مانای پايته‌خت و وازيش وه مانای پيه‌ن)ه له قه‌ڵا و برجێگيش ئه‌وسا داشتيه. ئه‌ی ناوچه وه‌ی جووره ناوێ ناننه ك مه‌ڵكشای سه‌لجوقی له مينگه‌ی ئيڵ مه‌ڵكشای ژيان كردنه و له‌يوا بويه ك ئه‌ی ناوه گرتنه سه‌رخوه‌يان!. ئه‌ی جووره مانای ئيره‌ج ئه‌فشاری له ناو كتاو(ئيلام و شارستانييه‌ت كوێنه) هاورديه. ئيره‌ج ئه‌فشاری سيستانی له ناوچه‌يل جيا وه جيای پارێزگای ئيلام گه‌ردييه و ئاداب و ڕه‌سمه‌يل و فه‌رهه‌نگ ئيڵ مه‌ڵكشايی ئه‌را خوه‌ی له‌يوا هاورديه: مه‌ردم ئه‌شاير ئه‌ی ئيڵه له نيشته‌جێيه‌يل قه‌ديمی و ڕه‌سن ئه‌ی ناوچه‌نه له گوزه‌يشته يه‌كێ له كوێنه‌ترين حكوومه‌ته‌يل خۆزماڵی و كه‌م تا فره‌يش سه‌روه‌خوه‌يان داشتنه، ئه‌ڵبه‌ت يه وه‌ی مانا نيه‌تيه‌يد ك له حكوومه‌ت مه‌ركه‌زی گووش نه‌ته‌كاننه، وه له هويچ ده‌وره‌ێگيش وه سوود بێگانه‌يل كارێ نه‌كردنه. مه‌ردمان ئيڵ مه‌ڵكشای وه‌رده‌وام چوين پارێزه‌وانێگ باش بوينه له سه‌ر سنوور ئيران و ئه‌و وه‌خته ئيمپراتۆری عوسمانی ك تويش گير و گرفت و ئه‌ڵدان فتنه كردن وه‌ل ئيرانا هات و تواس په‌لامار ئيران به‌يد، ئه‌ی ئيڵه وه جوورێگ جددی سنوووره‌يل خوه‌يان وه‌ل عوسمانيا وه هه‌ر جوور ڕيوڕه‌نگێ سياسی و عه‌سكه‌ری بوی، سفه‌ته‌و كردن و ڕی له عوسمانی به‌سان و نه‌يشتن له لايانه‌و دزه بكه‌يد و پا بنه‌يده‌و وه‌ی ڕويا.
ئيڵ مه‌ڵكشای له‌ی تايفه‌يله پێكهاتيه: خه‌ميس، قه‌يتويڵ قه‌يتاس، قه‌يتويل گه‌چی، حه‌سيه‌مه‌گ، خه‌ليل وه‌ند، شه‌كه‌روه‌گ، جومه، كه‌ينێ ئايينه، كازم به‌گ، كوكه‌ی، دوقه‌رسه(سه‌يرانه)، ڕه‌سوله‌وه‌ند، ڕوسگه، مه‌ڵگه، كه‌له‌وه‌ند، هه‌مانه وه كوڵگ(عه‌لی نه‌زه‌ر)، كه‌ڵگ، شيه‌ره‌مير، باوه پيرمامه‌ی(باوه)، گه‌ڕاوه‌ندی، كوناريوه‌ند، دوسگه، گوزينه‌وه‌ند، خوداداگ، به‌وڵگ، خيه‌ره‌شه، سێيه‌گه، كه‌وكڕ، خه‌رزه‌ينه‌وه‌ند، گووڵان، كوڵ كوڵ و خه‌له‌ف.
له باوه‌ت ناو ئيڵ مه‌ڵكشايی روانگه‌ی جوورای جوور هه‌س ك وه‌ل يه‌كيشا پارادۆكسن، له‌وانه يكێگيان يه‌سه ك ئويشن: ئه‌ی ناوه له ناو باوگێ وه ناو مه‌ڵك و داڵگێ وه ناو شايی هاتيه‌سه دی وه ناو مه‌ڵكشايی پێكهاته‌يگه له‌ی دوناوه. يا ئويشن: مه‌ڵكشايی له سه‌ڵجووخييه‌يلن، وه‌لی ئه‌ی روانگه فره دويره له ڕاسی و نه‌گونجيايه، چوين ئه‌وه‌گ دياره يه‌سه ئه‌ی قه‌ومه دويرن له فۆرم و قه‌يافه‌ی توركه‌يل و دڵنگ له‌وه‌ر كردنێان و ئادابه‌يليان وه ته‌مامی جياوازه وه‌ل تورك يا عه‌ره‌وا. وه سه‌ر ئه‌ی جياوازييه رای و باوه‌ڕ، بازێگ له نويسه‌ره‌يل چوی جه‌عفه‌ر خيتاڵ يه‌سه ك چوين مه‌ردم ئيلام له كورد جيا نيه‌زانێگ وه‌تيه: شايه‌د به‌شێگ له كورده‌يل وه ناو مه‌ڵكشايی به‌شێ له كورد بوون ك له باكوور كوردسان(توركيا) وه تايبه‌تی(ناوچه‌ێ چه‌مشكه‌زه‌ك) بوون ك وه مه‌مه‌ر گه‌نی ئاوهه‌وا يا باروه‌زع جوگرافيايی يا جه‌نگ وه‌ل قه‌ومه‌يل تره‌كا، ميلكان خوه‌يان وه جێ هێشتنه و هاتنه له‌يره نيشته‌جێ بوينه. ئمجا له‌يريشه پێويسته نويسايايل زوڵفه‌قار مه‌حه‌مه‌دی له وه‌ر چه‌و بگريم و ئشاره‌يش وه پێان بكه‌يم. ك له‌يوا ئويشێ: بێجگه له‌يه‌گ ئيڵ خزڵ وه‌ل ئيڵه‌يل و تايفه‌يل تره‌كا هاتووچوو دێرێد، وه‌لی له قه‌ديمه‌و وه‌ل ئيڵ مه‌ڵكشاييا هاتن و چێنێگ فره نزيك داشتيه و نگره يا رێخ برای وه‌ل يه‌كا نانه‌سه چاڵ وه‌ل يه‌كيشا فره گوڕساق بوينه(له‌يره ئيدعای له‌يوا نيه‌كه‌يمن و نيه‌توايمن وه نزيكه‌و كردن و دوسێگ ئيڵ خزڵ وه‌ل مه‌ڵكشاييا داشتيه، يه بڕه‌سنيمن ك ئيڵ مه‌ڵكشايی ئيڵێگ قه‌ديمييه). وه‌لی له‌وره‌گ خزڵ باوگه گه‌ورای ئيڵ خزڵ ئينگه بويه و خزڵ خوه‌ی سێ برا وه ناوه‌يل(حه‌نزه‌ل، سه‌ڵانشا و مه‌ڵكشا) داشتيه، شايه‌دێ له‌يوا هه‌س ك ئيڵ مه‌ڵكشايی(ئينگه) له مناڵه‌يل مه‌ڵكشای برای خزڵ بووت!. له لای تريشه‌و ناوه‌ين ئيڵ خزڵ و مه‌ڵكشايی يه‌ی يه‌كه‌وگرتنێ و هاوقه‌سميێگ هه‌س ك ئه‌ی نگره‌يه تويه‌نێد ئه‌ی ئيدعاگ هه‌ردوگێان له يه‌ی ڕه‌چه‌ڵه‌ك بوينه ئه‌رامان سه‌ر ڕاسه‌و بكه‌يد، وه‌يش وه‌ی هاوكاره‌گ گوزه‌يشت زه‌مان و دويری جێيگ له يه‌ك ديرن و قه‌ڵه‌مڕه‌و ئه‌ی دو ئيڵه وه‌ل يه‌كا ديرن و نه‌وينێ ڕێه‌يله هاتن و چێن له گوزه‌يشت وه هه‌ميش ئامد و شد يه‌ك نه‌كردن، ئه‌ی دو ئيڵه له يه‌ك جياوه‌و بوون و ئه‌ی سه‌روه‌خوه‌ييه بويه مه‌مه‌ر يه‌ك هه‌ركاميان ئه‌را خوه‌يان ناوێ ده‌ر بكه‌ن!. هاو نگره‌يی ئه‌ی دوئيڵه گه‌ورای ئيلامييه وه هه‌وجه نيشاتنيان وه‌يه‌گ ديفاع له يه‌كتره‌كی بكه‌ن له يه‌ی لاوه‌و، جێ له‌وه‌ڕ(په‌س و پوڵه‌يان) گه‌رمه‌سير و كوێه‌سان كردنيان وه‌ل هاوسايی تره‌كا و هاونگره نه‌وينيان وه‌ل ئه‌و ئيڵه‌يل ترا يه ره‌سنێگ ك ئه‌ی دوئيڵه هه‌رچه‌ن له يه‌ك دوير بوينه وه‌لی نه‌تواسنه هاونگريی خوه‌يان وه‌ل ئيڵه‌يل تره‌كا بوه‌سن و هه ئه‌ی دو ئيڵه هاونگريی خوه‌يان هێشتنه‌و نه‌يشتنه بوڕيه‌يد. ئه‌مجا وه‌ی باسه‌و ك كرديم شايه‌د نه‌وريان و نگره نه‌وسان وه‌ل ئيڵه‌يل تره‌كا له‌ی باوه‌ته‌و بووت ك ئيڵ مه‌ڵكشايی و ئيڵ خزڵ هه‌ردوگێان له مناڵه‌يل دوبرا(خزڵ و مه‌ڵكشا) بوون و هه‌ردوگێانيش له مناڵه‌يل(مه‌حنه) بوون!.
بازێگ له تايبه‌تمه‌ندييه‌يل فه‌رهه‌نگ ئيڵ مه‌ڵكشايی:
١) زووان مه‌ردم ئيڵ مه‌ڵكشايی ك هان له ناو پارێزگای ئيلام، كوردييه‌و وه له بازێگ له شێوه‌زاراوه‌ی فه‌يلی يا زاراوه‌ی باشوور ناوێ به‌ن. مه‌ردم مه‌ڵكشايی وه بێ خه‌وش بوين زووان خوه‌يان، فره گرنگی دانه و ده‌نيش و هه‌وڵده‌ن تا ئه‌وره‌گ ئه‌وبان ده‌سێيان تيه‌يد له وه‌كار هاوردن كه‌ليمه‌يل بێگانه په‌ريز بكه‌ن و نه‌يلن بايده ناو زووانيان، ئه‌ی جووره كارێگ بويه‌سه هاوكار وه‌گ زووانيان هه‌ر وه پاكی بمێنێت و بێ خه‌ڵت و خه‌وشود.
٢) ئايين: ئايين مه‌ردم مه‌ڵكشايی ئيسلامه و له مه‌زه‌و شيعه‌ی دوانزه ئيمامين.
سه‌رچاوه:
١) ته‌ماشای وه ئيلام،
٢) ئيلام و شارستانييه‌ت كوێنه، ئيره‌ج ئه‌فشاری(سيستانی)
٣) شوڕش ئيلام، عه‌باس مه‌ڵكشا
