وه‌دی هاتن ژيار كوينه‌ی بابل
كه‌ڵده يا بابل نوو، نۆينه‌ر سێيه‌مين سه‌رده‌م مێژوو فه‌رهه‌نگی دجله‌و فوراته. شار كوينه‌وار بابل پايته‌خت ئمپراتوری تازه‌ی كه‌ڵده بويه‌و كه‌ڵده سه‌رزه‌مينه‌يل سۆمه‌ر، ئاكاد، ئاشور، ده‌ميشق و فه‌له‌ستين گرتيه‌سه‌و وه‌ر.
له سه‌رده‌مه‌يل دوير، ته‌نانه‌ت ئه‌ڵوژانن ناو بابليش، نيشانه له‌يه بويه ك ئاينده‌ی رووشنێگ ديرێد، چوين ك باب – ئه‌يلی(Bab-Ili) وه مانای قاپی ده‌روازه‌ی خواديه!. بابل تويه‌نستيه وه هێز ژيار خوه‌ی له وه‌رايوه‌ر دوژمنه‌يل و هووزه‌يل جه‌نگه‌ری كويه‌سان، ئاشوره‌يل، كاسيه‌يل، هورييه‌يل و هه‌تيه‌يل سه‌ر بكه‌فێدو ئه‌وانه ئه‌را نيشان دان شكۆ و شاقزی خوه‌ی ناچاريان وه‌هاوكاری بكا.
جی ئه‌ڵكه‌فتن بابل ها له ناوچه‌ی فره خاسێ. ده‌وروه‌رێ زه‌ويه‌يل فره پڕپێت و به‌ره‌كه‌ت گرتنه، بابل له جی ئه‌ڵكه‌فتگه ك هه‌م وه دجله‌و هه‌ميش وه فورات فره نزيكه. بازرگانه‌يل له به‌ش بانێگ دوچه‌م دجله‌و فورات وه‌ل به‌له‌م گه‌رواێگا، كاڵايل هه‌وه‌جه‌ی مه‌ردم باشوور مزۆپۆتاميا وه‌ی رێيه هاوردنه. دو رێ گرنگ مزۆپۆتاميا هه‌م له بابل ره‌د بوينه. بابا وه‌هاوكار ناوچه‌ی ئستراتجيك فره خاسێگ داشتيه، وه گه‌وراترين و سه‌رمايه‌دارترين شار بازرگانی مزۆپۆتاميا ئاڵشته‌و بويه. له مه‌كته‌به‌يل بابل، ده‌رس هساره‌ناسی و پزيشكی و زانست و ده‌رس ئايينی دريايه. تاڵس مه‌تی و فيساغۆرس له ئه‌ی سه‌نته‌ره زانست خوه‌يان وه‌ده‌س هاوردنه. بابل دو سه‌رده‌م گه‌واری شكۆ و شانازی داشتيه: يه‌كم له سه‌رده‌م حه‌مۆرابی(١٩٠٥ تا١٠٤٧ وه‌رجله زايين) دويميش له سه‌رده‌م به‌خت نسر(٥٦٢ تا٦٠٤ وه‌رجله زايين).
له ناونی ئه‌ی دو سه‌رده‌مه ك نزيك وه هه‌زاره‌يگ و نيم ناوبه‌ر ديرن، ئه‌ی وه‌خت درێژه، سه‌رده‌م ده‌سڵاتداره‌يل هه‌تيه‌يل و كاسيه‌يل و سه‌ركه‌فتن ئاشوريه‌يله، ئه‌ی سه‌رده‌مه وه‌رايوه‌ره وه‌ل سه‌رده‌م ئمپراتوری ئاگۆست و پاشايی شاۆل په‌نجما.
له سه‌ده‌ی هه‌فتم وه‌رجله زايين، له ناوچه‌يل كويه‌سانی باكوور مزۆپۆتاميا، تێره‌يل جايڵ و قاره‌مان وه ناو ئاشور ئه‌ڵكه‌فتنه ك يه‌كێگ له پاشايل ئه‌ی هووزه له ژێر باڵ ده‌سڵات بابل ئه‌ی هووزه ئه‌يرێده‌و ده‌يشت و به‌يداخ خوه‌يان ئه‌را سه‌روه‌خويی ئه‌ڵكه‌ن.
هێز و توانای ئاشوريه‌يل تا ئه‌و ئاسته ره‌سی ك بابل داگيركردن و ئه‌ی شاره خسنه ژێرده‌س ئمپراتوری ئاشور.
له سه‌رده‌م يه‌كێگ له پاشايل ئاشور وه ناو سه‌ناگريب(٦٨١ورجله زايين)هێز ئاشوريه‌يل وه ئاست بان خوه‌ی ره‌سی. له سه‌رده‌م پاشای تره‌ك ئاشور وه ناو بانيپاڵ دويم(٦٢٦وه‌رجله زايين) ك پايته‌خت خوه‌ی كرده بابل، سه‌رده‌مێگ تازه له ئاوادانی ئه‌ی شاره هاته‌دی ك وه سه‌رده‌م بابل نوو ناوده‌ر كرد. ميتۆلۆژیه‌يل و ئه‌فسانه‌يل بابل هويرده هويرده جی ميتۆلۆژی سۆمه‌ری گرن. تا راده‌ێگ ناتويه‌نيه‌يد خاس دياری بكريه‌يد ك ريشه‌ی مه‌زه‌وی سامی چه‌نێگه‌و چه‌نی له‌دنيای سامی وه‌ل خوه‌يا هاورديه. ئه‌وه‌گ له روی سياسيه‌و دياره يه‌سه ك جياوازی فره‌ی وه‌ل دنيای سۆمه‌ريا داشتنه‌و وه شێوه‌ێگ ئه‌ڵاجه‌وی فره سه‌ر وه‌پێ بويه‌و له ئه‌ی رێيه‌و ئه‌ده‌ی له سه‌ر هوير مه‌زویيان دادوه‌ری كرد.
