ناوئيلام له چه‌و هاتیه؟
2020-09-20T07:35:09+00:00
كه‌ريم عه‌لی ره‌زا- شه‌فه‌ق نیوز/ له هاڵيگ ئه‌ی باوه‌ڕه‌يل ئه‌وانه تيه‌ريمه وه‌رباس، چوين ناو نان ئيلاميش و له‌چ باوه‌ته ناوێ نانه ئيلام باسێ ئه‌كه‌يم.
سومريه‌يل وه ده‌سه‌واژه‌ی كوڵ"نیم"(NIM) له وه‌رايوه‌ر ئيلام وه كار هاوردنه‌و وئه‌ی كه‌ليمه له زوان سومری وه مانای بانه.
بابليه‌يليش وه به‌ش به‌رزی سه‌رزه‌مينێگ له خوه‌رهه‌ڵات بابل بوی وتنه ئه‌ڵامتۆ(elamto) وه مانای له زووان وان يانی: كويه‌سان و شايه‌ديش ئه‌ڵاتن خوه‌ر(خوه‌رهه‌ڵات) ناوێ بردنه.
وڵات ئيلام ئه‌وسا پێكهاتيه له لوڕستان ئه‌مڕوو، پشتكو(پارێزگای ئيلام ئيسه) و كويه‌يل به‌ختياری.
ئيلام ده‌س واژه‌يگ ئاكادی(ئه‌كدی)ه و ئاكاديه‌يل سێ هه‌زاره وه‌رجله له زايين ئه‌ی سه‌رزه‌مينه هه وه ئه‌ی ناوه ك مانای جی به‌رز و بڵين ئه‌ده‌ی وه‌تنه‌و ئيلاميه‌يليش خوه‌يان ناو سه‌رزه‌مين خوه‌يان وه هه‌لتائمتی ناو بردنه ك پێكهاتگه له دوبه‌ش"هه‌ل" وه مانای سه‌رزه‌مين و تائمتی وه مانای پيرۆز بوين يا خودايله ك وه گشتی يانی سه‌رزه‌مين موقه‌ده‌س يا سه‌رزه‌مين خودايه‌یل.
يۆنانيه‌يل ئيلام وه ئليماس خوه‌نن ك له زووان ئه‌وان وه مانای كويه‌سانه‌و ئاشوريه‌يليش وه‌ل كويه‌سان ئيلاما په‌يوه‌ندی داشتنه.
ئسترابۆن و تاريخ نويسه‌يل تر، سۆسيانا(شوش) يا سۆزيس يانی: ده‌يشت پڕ پيت و به‌ره‌كه‌تێگ له كويه‌سان كۆسيا جيايه‌و كردنه، پرته‌كين مه‌رديا ئه‌ليماس و ئوكسيا چنه وه پێ وتنه‌و له يه‌ك جيايانه‌و كردنه.
ناو ئيلام له ئاخره‌يل سه‌ده‌ی دويم زايين له ناو هويره‌يل پاكه‌و ئه‌ده‌ی و ته‌نيا له كتاو پيرۆز يه‌هوديه‌يل(ته‌ورات) وه ئه‌ی سه‌رزه‌مينه ئه‌وه‌يشه وه عينوان ئه‌لام هاتگه و هه ئه‌ی ئشاره‌يشه رێنمای ئه‌را زانايه‌يل و شیه‌وكه‌ره‌‌يل خوه‌رئاوا بويه تا ئی سه‌رزه‌مينه له هويره‌و چيه هه‌م له‌نوو بويننه‌و.
له عه‌هد عه‌تيق(به‌شێگ له ته‌ورات) وه‌گشتی ٢٩ جار وه ناو ئيلام ئشاره‌ت كرياس و له ناو سه‌فه‌ر پێابوين له سه‌فه‌ره‌يل په‌نجه‌ی يه‌هود له به‌ش ١٠ له باوت ئيلامه‌و چنه هاتيه: له سام ك باوگ جه‌ميع به‌نی ئابر و برا گه‌ورای يافس بوی مناڵه‌يل خسه‌و ك كوڕه‌يلێ ئيلام و ئاشور و ئه‌رفه‌كشاد و لودوارام بوين. هه ئه‌ی چنه‌يشه له كتاو عه‌زرا له به‌ش دويم لهی باوته‌و هاتيه:
ئه‌يانه‌نه ك نيشته‌جی ولايه‌ته‌يلن و له ئه‌و كه‌سه‌يله‌نه ك نه‌بۆكد نه‌سر پادشای بابل وه ئه‌سيری گرتان و هه‌ركام له‌يانه وه‌ره‌و ئورشه‌ليم و يه‌هودا و شار خوه‌يان ئه‌ڵگه‌رديانه‌و... به‌نی ئيلام ١٢٥٤... به‌نی ئيلام تره‌كيش هه‌م ١٢٥٤.
له‌كتاو ئه‌شعه‌يا نه‌بی، به‌ش ٢٢ هاتيه: ئيلامه‌يه‌يل وه‌ل فوجه‌يل پياگ سوار ته‌ركه‌ش ئه‌ڵگرتنه‌و قير سپه‌ر دينه‌سه‌و.
له شوونه‌واره‌يل نويسيای عه‌لام يا ئالام و ئيلام وه زووان سامی و وه مانای كويه يا ناوچه‌ی كويه‌سانی هاتيه.
داريوش يه‌كم هه‌خامه‌نشی له ساڵ ٥١٩وه‌رجله زايين دويای خه‌فانن شۆڕش(ئاتامائيتا) له ئيلام ئه‌ی ناوچه وه‌ل كاسيه‌يلا له به‌ش باج گرتن هه‌يشتم خوه‌ی نايه.
ئيلام له سه‌رده‌م سلوكيه‌يل و ئه‌شكانيه‌يل به‌شێگ له ماد گه‌ورا بويه. له سه‌رده‌م ساسانيه‌يل ئيلام ئيسه به‌شێگ له سه‌رزه‌مين په‌له يا په‌هلو= پاڵه بويه. يانی ويلايه‌تێگ گه‌ورا ك له سه‌رده‌م عه‌روه‌يل ناوێ نان(جباڵ). هه‌ر ئيسه‌يشه ناوچه‌ی وه ناو په‌هله= پاله زه‌رين ئاوا (زرين آباد) له پارێزگای ئيلام ئيسه هه‌سه‌ی. له سه‌رده‌م ئسلام تاريخ نويسه‌يل و جۆگرافيا نويسه‌يل عه‌ره‌و ئه‌ی ئيلامه ئيسه وه ناو ماسبه‌زان يا مانگ سه‌بدان وه ناوچه باكووری و مه‌رجان قه‌زه‌ق يا مهرگان كه‌ده‌كيش وه ناوچه‌ی باشووری ناو هاوردنه.
دويای وه‌گ عه‌ره‌ويل موسه‌ڵمان ئيران خسنه ژێرده‌س خوه‌يان، ئيلام و لورستان و شاره‌يل تر لهی به‌شه وه ناو ويلايه‌ت(جبال) ناو نان. وه‌ی مه‌مه‌ره‌گ فه‌رمانڕه‌وايه‌يل ئه‌ی ناوچه يانی: ماسبه‌زان و مهرجانقهزهق وه حاكم كوفه باج و خه‌راج سڵانه‌ی خوه‌يان دان و لهی باوه‌ته ئه‌ی ناوچه‌يشه ناوێ نانه مانگ كوفه.
له‌دويای په‌نج سه‌ده فه‌رمانڕوايی عه‌روه‌يل وه ئيران، ئه‌را ئاسان كاری ئيداره كردن ئه‌و به‌شه‌يل لهی ناوچه وه دو به‌ش ناوچه‌ی به‌ختياری و لورستان به‌شه‌و ئه‌ده‌ی.
ئه‌را له‌نوو ناسين ئه‌وانه جیا له يه‌كتر، ئيسه به‌س به‌ختياری و لورستان ئيسه وه لوڕ گه‌ورا ناسن وه ناوچه‌يل ئيلام(ماسبه‌زان و مهرجانقهزهق)يش ك به‌شێگ له لێ بوی وه لور بويچگ ناوی هاوردنه.
نزيك وه سێ سه‌ده حكومه‌ت خوزماڵی ئه‌ی ناوچه وه ده‌س ئه‌تابه‌كه‌يل بويه. دويای ڕميان ئه‌تابه‌كه‌يل فه‌رمانڕه‌وايی خوزماڵی ئه‌كفيده ده‌س واليه‌يل ك له ته‌مام لورستان له‌وانه‌يشه ئيلام فه‌رمانڕه‌وايی كردنه‌و گشتی له ژێرده‌سڵاتيان بويه.
له سه‌ره‌تا باره‌گای حكومه‌ت واليه‌يل له قه‌ڵای فه‌له‌ك لئه‌فلاك له خۆرموه(خوره‌م ئاباد) ئيسه بويه. وه‌لی له سه‌رده‌م قاجاريه‌يل وه‌مه‌مه‌ر كزه‌و بوين هێز واليه‌يل وكێشمه‌كشيه‌يل سنوور ك له ناونی ئيران و عوسمانی وه دی هات، حكومه‌ت ئيلام له لورستان جيا بويه‌و باره‌گای والی له قه‌ڵای خۆڕموه هات ئه‌را ئيلام. ئه‌وه‌يشه لهی مووده‌وه ك ئيلام(پشتكو) وه خه‌ت سنووری ئيران و عوسمانی نزيكتر بویه، ئه‌را يه‌گ نوای هێرش وهه‌ڕه‌شه‌یل عوسمانی بگرن.
له سه‌رده‌م قاجار له باوه‌ت گرنگی لورستان ئه‌ی ولايه‌ته وه دوناوچه‌ی پشتكو(پارێزگای ئيلام ئيسه) و پێشكو(لورستان ئيسه) وه مه‌ڵوه‌ندی خۆڕموه به‌شه‌و بیه. ئمجا چوين ك ئيلام له پاچه‌يل خوه‌رئاوای زه‌نجيره كويه‌يل زاگرۆس و له پشت لورستان ئيسه بوی، به‌شێگ له خاك ئيلام له كويه‌يل كه‌ور كويه(كه‌بيركويه) ناوێ نان پشتكو و پشتكويش هه ئه‌و ماسبه‌زان(مهرجانقهزهق)ه‌سه. لهی سه‌رده‌مه ئيداره‌ی حكومه‌ت لورستان جيا بووده‌و واليه‌يل ئيلام راسه‌ی راس هانه ژێرفه‌رمان حكومه‌ت مه‌ركه‌زی ئيران و گوش وه فه‌رمانيان. دويای هاتن مه‌ڵوه‌ن حكومه‌ت والی ئه‌را ئيلام، له وه‌خت ئه‌وه‌گ مه‌ردم په‌خش و په‌ڵا بوين دو ناوچه‌ی دێواڵا و دێ خورانگ ( له‌يوايشه ناوێان برديان). دويای وه‌گ حه‌سه‌ن خان والی مردو حوسين قوليخان ره‌سيه ده‌سڵات، ماوه درێژيگ وه مه‌مه‌ر يه‌گ شار ئيلام ئيسه له وه وه‌خته باره‌گای تاوسانی حوسيه‌ن قوليخان بوی وه حوسين ئاوای پشتكو ناوده‌ركردو وه‌پێ وتن حوسين ئاوا و تا ماوه‌گيش ئيلام يه‌كێگ له شاره‌يلی بوی ك سه‌ر وه پارێزگای په‌نجم(كرماشان) بوی.
له ساڵ ١٩٣٥ زايينی له سه‌رده‌م ده‌سڵاتداری ره‌زا شا وه بڕيار ئه‌نجوومه‌ن وه‌زيره‌يل و ئه‌را ئه‌و هويره‌و خستن شكۆ و گه‌ورايی ژيار ئيلام كوينه، ناو حوسين ئاوا وه ئيلام ئاڵشته‌و بوی.
بڕێگ له شيه‌وكه‌ره‌يل هانه سه‌ر ئه‌ی باوه‌ڕه ك ئيلام له سه‌رچاوه‌ی باوه‌ت وێژه‌ی عه‌ره‌وی كاره‌يل(افعال) گيريايه‌و ره‌يشه‌گێ له ئه‌له‌م وه مانای ژان و ره‌نج داينه‌و ئه‌و خوازن ناو ئيلام ئاڵشته‌و بوود.
بايه‌سه بويشيمن ك ئالام يا عه‌لام ك له ده‌سه واژه‌ی ئيلامه‌و گيرياس كه‌ڵيمه‌ی عه‌ره‌وی نيه، به‌ڵكو ده‌سه واژه‌يگ ئه‌كدی(ئاكدی)ه. زووان ئاكادی ئمجا له ئاخره‌و ئه‌ده‌ی وه دو به‌ش زووان بابلی و ئاكادی و ئه‌ی زووانه‌يليشه هويچ كاميان عه‌ره‌وی نين. ئمجا ئيلام وه مانای ژان و ره‌نج داين نيه، به‌ڵكو وه مانای جێ به‌رزه و ناوچه‌ی كويه‌سانی ئه‌ياد.
مانایل تر ئيلاميش يانه‌سه: خوراك ئه‌را بووك(عه‌روس) دروس كردن، ميوانی سوير كردن، وه خواردن سوير كه‌سێگ چين، ميوانيدان، جه‌مگا، ئاماده كردن هه‌ست و هوير وئه‌قل، ئه‌ی هه‌مگه مانا گشتيان له جی خوه‌يان وه كار ئه‌يريه‌يدو گونجيایه وه‌ل تايبه‌تمه‌‌نديه‌يل ناوچه‌يگ و نيشته‌جاييه‌يل ئه‌و هه‌رێمه.
سومريه‌يل وه ده‌سه‌واژه‌ی كوڵ"نیم"(NIM) له وه‌رايوه‌ر ئيلام وه كار هاوردنه‌و وئه‌ی كه‌ليمه له زوان سومری وه مانای بانه.
بابليه‌يليش وه به‌ش به‌رزی سه‌رزه‌مينێگ له خوه‌رهه‌ڵات بابل بوی وتنه ئه‌ڵامتۆ(elamto) وه مانای له زووان وان يانی: كويه‌سان و شايه‌ديش ئه‌ڵاتن خوه‌ر(خوه‌رهه‌ڵات) ناوێ بردنه.
وڵات ئيلام ئه‌وسا پێكهاتيه له لوڕستان ئه‌مڕوو، پشتكو(پارێزگای ئيلام ئيسه) و كويه‌يل به‌ختياری.
ئيلام ده‌س واژه‌يگ ئاكادی(ئه‌كدی)ه و ئاكاديه‌يل سێ هه‌زاره وه‌رجله له زايين ئه‌ی سه‌رزه‌مينه هه وه ئه‌ی ناوه ك مانای جی به‌رز و بڵين ئه‌ده‌ی وه‌تنه‌و ئيلاميه‌يليش خوه‌يان ناو سه‌رزه‌مين خوه‌يان وه هه‌لتائمتی ناو بردنه ك پێكهاتگه له دوبه‌ش"هه‌ل" وه مانای سه‌رزه‌مين و تائمتی وه مانای پيرۆز بوين يا خودايله ك وه گشتی يانی سه‌رزه‌مين موقه‌ده‌س يا سه‌رزه‌مين خودايه‌یل.
يۆنانيه‌يل ئيلام وه ئليماس خوه‌نن ك له زووان ئه‌وان وه مانای كويه‌سانه‌و ئاشوريه‌يليش وه‌ل كويه‌سان ئيلاما په‌يوه‌ندی داشتنه.
ئسترابۆن و تاريخ نويسه‌يل تر، سۆسيانا(شوش) يا سۆزيس يانی: ده‌يشت پڕ پيت و به‌ره‌كه‌تێگ له كويه‌سان كۆسيا جيايه‌و كردنه، پرته‌كين مه‌رديا ئه‌ليماس و ئوكسيا چنه وه پێ وتنه‌و له يه‌ك جيايانه‌و كردنه.
ناو ئيلام له ئاخره‌يل سه‌ده‌ی دويم زايين له ناو هويره‌يل پاكه‌و ئه‌ده‌ی و ته‌نيا له كتاو پيرۆز يه‌هوديه‌يل(ته‌ورات) وه ئه‌ی سه‌رزه‌مينه ئه‌وه‌يشه وه عينوان ئه‌لام هاتگه و هه ئه‌ی ئشاره‌يشه رێنمای ئه‌را زانايه‌يل و شیه‌وكه‌ره‌‌يل خوه‌رئاوا بويه تا ئی سه‌رزه‌مينه له هويره‌و چيه هه‌م له‌نوو بويننه‌و.
له عه‌هد عه‌تيق(به‌شێگ له ته‌ورات) وه‌گشتی ٢٩ جار وه ناو ئيلام ئشاره‌ت كرياس و له ناو سه‌فه‌ر پێابوين له سه‌فه‌ره‌يل په‌نجه‌ی يه‌هود له به‌ش ١٠ له باوت ئيلامه‌و چنه هاتيه: له سام ك باوگ جه‌ميع به‌نی ئابر و برا گه‌ورای يافس بوی مناڵه‌يل خسه‌و ك كوڕه‌يلێ ئيلام و ئاشور و ئه‌رفه‌كشاد و لودوارام بوين. هه ئه‌ی چنه‌يشه له كتاو عه‌زرا له به‌ش دويم لهی باوته‌و هاتيه:
ئه‌يانه‌نه ك نيشته‌جی ولايه‌ته‌يلن و له ئه‌و كه‌سه‌يله‌نه ك نه‌بۆكد نه‌سر پادشای بابل وه ئه‌سيری گرتان و هه‌ركام له‌يانه وه‌ره‌و ئورشه‌ليم و يه‌هودا و شار خوه‌يان ئه‌ڵگه‌رديانه‌و... به‌نی ئيلام ١٢٥٤... به‌نی ئيلام تره‌كيش هه‌م ١٢٥٤.
له‌كتاو ئه‌شعه‌يا نه‌بی، به‌ش ٢٢ هاتيه: ئيلامه‌يه‌يل وه‌ل فوجه‌يل پياگ سوار ته‌ركه‌ش ئه‌ڵگرتنه‌و قير سپه‌ر دينه‌سه‌و.
له شوونه‌واره‌يل نويسيای عه‌لام يا ئالام و ئيلام وه زووان سامی و وه مانای كويه يا ناوچه‌ی كويه‌سانی هاتيه.
داريوش يه‌كم هه‌خامه‌نشی له ساڵ ٥١٩وه‌رجله زايين دويای خه‌فانن شۆڕش(ئاتامائيتا) له ئيلام ئه‌ی ناوچه وه‌ل كاسيه‌يلا له به‌ش باج گرتن هه‌يشتم خوه‌ی نايه.
ئيلام له سه‌رده‌م سلوكيه‌يل و ئه‌شكانيه‌يل به‌شێگ له ماد گه‌ورا بويه. له سه‌رده‌م ساسانيه‌يل ئيلام ئيسه به‌شێگ له سه‌رزه‌مين په‌له يا په‌هلو= پاڵه بويه. يانی ويلايه‌تێگ گه‌ورا ك له سه‌رده‌م عه‌روه‌يل ناوێ نان(جباڵ). هه‌ر ئيسه‌يشه ناوچه‌ی وه ناو په‌هله= پاله زه‌رين ئاوا (زرين آباد) له پارێزگای ئيلام ئيسه هه‌سه‌ی. له سه‌رده‌م ئسلام تاريخ نويسه‌يل و جۆگرافيا نويسه‌يل عه‌ره‌و ئه‌ی ئيلامه ئيسه وه ناو ماسبه‌زان يا مانگ سه‌بدان وه ناوچه باكووری و مه‌رجان قه‌زه‌ق يا مهرگان كه‌ده‌كيش وه ناوچه‌ی باشووری ناو هاوردنه.
دويای وه‌گ عه‌ره‌ويل موسه‌ڵمان ئيران خسنه ژێرده‌س خوه‌يان، ئيلام و لورستان و شاره‌يل تر لهی به‌شه وه ناو ويلايه‌ت(جبال) ناو نان. وه‌ی مه‌مه‌ره‌گ فه‌رمانڕه‌وايه‌يل ئه‌ی ناوچه يانی: ماسبه‌زان و مهرجانقهزهق وه حاكم كوفه باج و خه‌راج سڵانه‌ی خوه‌يان دان و لهی باوه‌ته ئه‌ی ناوچه‌يشه ناوێ نانه مانگ كوفه.
له‌دويای په‌نج سه‌ده فه‌رمانڕوايی عه‌روه‌يل وه ئيران، ئه‌را ئاسان كاری ئيداره كردن ئه‌و به‌شه‌يل لهی ناوچه وه دو به‌ش ناوچه‌ی به‌ختياری و لورستان به‌شه‌و ئه‌ده‌ی.
ئه‌را له‌نوو ناسين ئه‌وانه جیا له يه‌كتر، ئيسه به‌س به‌ختياری و لورستان ئيسه وه لوڕ گه‌ورا ناسن وه ناوچه‌يل ئيلام(ماسبه‌زان و مهرجانقهزهق)يش ك به‌شێگ له لێ بوی وه لور بويچگ ناوی هاوردنه.
نزيك وه سێ سه‌ده حكومه‌ت خوزماڵی ئه‌ی ناوچه وه ده‌س ئه‌تابه‌كه‌يل بويه. دويای ڕميان ئه‌تابه‌كه‌يل فه‌رمانڕه‌وايی خوزماڵی ئه‌كفيده ده‌س واليه‌يل ك له ته‌مام لورستان له‌وانه‌يشه ئيلام فه‌رمانڕه‌وايی كردنه‌و گشتی له ژێرده‌سڵاتيان بويه.
له سه‌ره‌تا باره‌گای حكومه‌ت واليه‌يل له قه‌ڵای فه‌له‌ك لئه‌فلاك له خۆرموه(خوره‌م ئاباد) ئيسه بويه. وه‌لی له سه‌رده‌م قاجاريه‌يل وه‌مه‌مه‌ر كزه‌و بوين هێز واليه‌يل وكێشمه‌كشيه‌يل سنوور ك له ناونی ئيران و عوسمانی وه دی هات، حكومه‌ت ئيلام له لورستان جيا بويه‌و باره‌گای والی له قه‌ڵای خۆڕموه هات ئه‌را ئيلام. ئه‌وه‌يشه لهی مووده‌وه ك ئيلام(پشتكو) وه خه‌ت سنووری ئيران و عوسمانی نزيكتر بویه، ئه‌را يه‌گ نوای هێرش وهه‌ڕه‌شه‌یل عوسمانی بگرن.
له سه‌رده‌م قاجار له باوه‌ت گرنگی لورستان ئه‌ی ولايه‌ته وه دوناوچه‌ی پشتكو(پارێزگای ئيلام ئيسه) و پێشكو(لورستان ئيسه) وه مه‌ڵوه‌ندی خۆڕموه به‌شه‌و بیه. ئمجا چوين ك ئيلام له پاچه‌يل خوه‌رئاوای زه‌نجيره كويه‌يل زاگرۆس و له پشت لورستان ئيسه بوی، به‌شێگ له خاك ئيلام له كويه‌يل كه‌ور كويه(كه‌بيركويه) ناوێ نان پشتكو و پشتكويش هه ئه‌و ماسبه‌زان(مهرجانقهزهق)ه‌سه. لهی سه‌رده‌مه ئيداره‌ی حكومه‌ت لورستان جيا بووده‌و واليه‌يل ئيلام راسه‌ی راس هانه ژێرفه‌رمان حكومه‌ت مه‌ركه‌زی ئيران و گوش وه فه‌رمانيان. دويای هاتن مه‌ڵوه‌ن حكومه‌ت والی ئه‌را ئيلام، له وه‌خت ئه‌وه‌گ مه‌ردم په‌خش و په‌ڵا بوين دو ناوچه‌ی دێواڵا و دێ خورانگ ( له‌يوايشه ناوێان برديان). دويای وه‌گ حه‌سه‌ن خان والی مردو حوسين قوليخان ره‌سيه ده‌سڵات، ماوه درێژيگ وه مه‌مه‌ر يه‌گ شار ئيلام ئيسه له وه وه‌خته باره‌گای تاوسانی حوسيه‌ن قوليخان بوی وه حوسين ئاوای پشتكو ناوده‌ركردو وه‌پێ وتن حوسين ئاوا و تا ماوه‌گيش ئيلام يه‌كێگ له شاره‌يلی بوی ك سه‌ر وه پارێزگای په‌نجم(كرماشان) بوی.
له ساڵ ١٩٣٥ زايينی له سه‌رده‌م ده‌سڵاتداری ره‌زا شا وه بڕيار ئه‌نجوومه‌ن وه‌زيره‌يل و ئه‌را ئه‌و هويره‌و خستن شكۆ و گه‌ورايی ژيار ئيلام كوينه، ناو حوسين ئاوا وه ئيلام ئاڵشته‌و بوی.
بڕێگ له شيه‌وكه‌ره‌يل هانه سه‌ر ئه‌ی باوه‌ڕه ك ئيلام له سه‌رچاوه‌ی باوه‌ت وێژه‌ی عه‌ره‌وی كاره‌يل(افعال) گيريايه‌و ره‌يشه‌گێ له ئه‌له‌م وه مانای ژان و ره‌نج داينه‌و ئه‌و خوازن ناو ئيلام ئاڵشته‌و بوود.
بايه‌سه بويشيمن ك ئالام يا عه‌لام ك له ده‌سه واژه‌ی ئيلامه‌و گيرياس كه‌ڵيمه‌ی عه‌ره‌وی نيه، به‌ڵكو ده‌سه واژه‌يگ ئه‌كدی(ئاكدی)ه. زووان ئاكادی ئمجا له ئاخره‌و ئه‌ده‌ی وه دو به‌ش زووان بابلی و ئاكادی و ئه‌ی زووانه‌يليشه هويچ كاميان عه‌ره‌وی نين. ئمجا ئيلام وه مانای ژان و ره‌نج داين نيه، به‌ڵكو وه مانای جێ به‌رزه و ناوچه‌ی كويه‌سانی ئه‌ياد.
مانایل تر ئيلاميش يانه‌سه: خوراك ئه‌را بووك(عه‌روس) دروس كردن، ميوانی سوير كردن، وه خواردن سوير كه‌سێگ چين، ميوانيدان، جه‌مگا، ئاماده كردن هه‌ست و هوير وئه‌قل، ئه‌ی هه‌مگه مانا گشتيان له جی خوه‌يان وه كار ئه‌يريه‌يدو گونجيایه وه‌ل تايبه‌تمه‌‌نديه‌يل ناوچه‌يگ و نيشته‌جاييه‌يل ئه‌و هه‌رێمه.
