ماده‌يل له نويسريايل ئاشور
له بان خشته‌يل خه‌ره‌گين پادشايل ئاشوری ك گرنگی فره‌ی ئه‌را له‌يه‌كه‌و‌دان ئيمه ديرن، خشت خه‌رگينه‌يل شه‌ڵمانسه‌ر سێم(٨٥٨ تا٨٢٩ وه‌رجله زايين)، شه‌مشی ئه‌داد په‌نجم(٨٢٣ تا ٨١١ وه‌رجله زايين)، ئه‌ددنيرای سێم(٨١٠ تا ٧٨٣ وه‌رجله زايين)، تيگه‌ڵات پيلاسه‌ر سێم(٧٤٥ تا ٨٢٧ وه‌رجله زايين)، سارگۆن دويم(٧٢١ تا ٨٠٥ وه‌رجله زايين، سه‌ناخريب(٧٠٤ تا ٦٨١ ورجله زايين)، ئه‌سه‌رحه‌دۆن(٦٨٠ تا ٦٩٩ وه‌رجله زايين)، ئاشوربانيپاڵ(٦٦٨ تا ٦٧٢ وه‌رجله زايين).
ناوهاوردن له ماد له ساڵنامه‌ی ده‌يم ئاشوربانيپاڵ(٦٥٨ وه‌رجله زايين) هاتيه ك وه ئاخرين له‌شكركه‌شی ئاشوريه‌يل وه ناوچه‌ی زاگرۆس ئشاره ئه‌كا. له ساڵ ٦٤٠ وه‌رجله زايين، وه‌ل كزه‌و بوين هێز ئاشور، دی له ئه‌ی سه‌رچه‌وه‌يله نيشانه‌ێگ نيه.
تا وه‌رجله حكومه‌ت ئاشور، نه‌سيرپاڵ دويم(٨٨٣ تا ٨٩٥ وه‌رجله زايين) كويه‌يل زاگرۆس ئه‌و جيه ئه‌را ره‌قنه‌ی ئاشوريه‌يل بویه. وه‌لی ئه‌ی پادشا وه زينگه‌و كردن هێز ئاشور، ده‌يشته‌يل خوه‌رهه‌ڵات ئاشور تا پاچه‌يل خوه‌رئاوای زاگرۆس خسته ژێرفه‌رمان خوه‌ی.
دويای ئه‌ی پادشا، شه‌ڵمانسه‌ر دويم نزيك وه په‌نج جار له‌شكركشی گرنگ وه خوه‌رهه‌ڵات ئه‌نجامدايه‌و ئاشوره‌يه‌يل وه‌ره‌و كويه‌يل زاگرۆس كێشايه. هه ئيچنه بويه ك ئاشوره‌يه‌ل وه‌ل هووزه‌يل و نه‌ته‌وه‌يل جياواز و فره‌ێگ له‌ی ناوچه رويوه‌روی بوينه ك ناو ماده‌يليش ها له ناويان.
يه‌كم ناوهاوردن له ماده‌يل ها له ناو ساڵنامه‌ی ٢٤ شه‌ڵمانسه‌ر سێم(٨٣٦وه‌رجله زايين).
ئه‌دادنيرای له ساڵه‌يل(٨١٠ تا ٧٨٣ وه‌رجله زايين) تواستيه سه‌رزه‌مين ماد داگير بكا. له ساڵ ٧٤٤ وه‌رجله زايين، تيگڵات پيله‌سه‌ر وه‌ل داگيركردن زويه‌يل فره‌ێگ له زاگرۆس، وه چه‌ن تيكه به‌شيه‌و ئه‌كاو ئه‌را هه‌ر به‌شيش حاكمێگ دانه‌ێد.
له ٧٣٨و.ز ئاشوريه‌يل هاتنه‌سه‌و ئه‌را زاگرۆس و حكومه‌ت خوه‌يان وه سه‌رماده‌يل فه‌رز كردنه‌س. دويای ره‌قنه كردن وه سه‌رزه‌مين ماد، ئمجا چينسه ناوچه‌ێگ وه ناو زه‌كروتی، كويه بێكه‌نی و تا لای بياوان خوالێن(usaqaqqana) ره‌سينه‌س.
گرنگترين ئارمانج ئاشوريه‌يل، گرتن ده‌سڵات وه‌سه‌ر رێ خۆراسان گه‌ورا ئه‌را ئه‌منه كردن ئه‌ی رێه بويه. له خشته‌يل خه‌رگين تيگڵات پيله‌سه‌ر سێم، فره وه ماده‌يل ئشاره كرياس و ماده‌يل چوی ماد دويرده‌س، ماده‌يل وه‌هێز، ماده‌يل خوه‌رهه‌ڵات و ماده‌يلێگ له سه‌رزه‌مين دويرله‌ده‌س ئه‌وان، ماده‌يل دوير له لای كويه‌ی بێكه‌نی و ماده‌يلێگ له ده‌يشت خوالێن(كه‌وير) ژيانه، ناويان بردنه.
ساڵنامه‌ی هه‌فتم سارگۆن(٧١٥و.ز) يه ئاشكرا ئه‌كا ك شوڕش گه‌وراێگ له خوه‌رهه‌ڵات وه‌پا كرياس و له ئه‌نجاميش سارگۆن ناچار بويه ك له‌نوو وه مه‌ڵوه‌ن و باكوور زاگرۆس له‌شكر بكێشد.
پادشای ئوراڕاتۆر وه ناو رۆسا، ٢٣ قه‌ڵا له ويلايه‌ت ئولۆسۆنۆ له سه‌رزه‌مين مانا داگير ئه‌كاو يه‌كێگ له فه‌رمانڕه‌وايل مانايی وه ناو دياكو(Dayaukku) گاڵ وهان ئه‌دا تا له وه‌رايوه‌ر سارگۆن بوسێد. سارگۆنيش ئه‌ی حاكم ياخيه گريدو وه‌ل بنه‌ماڵه‌گه‌يا ئه‌را شار حه‌مات له سوريا كليان ئه‌كا.
له ١٨٦٩ زايينی، جۆرج ئسميت زووانناس ئينگليزی، دياكۆ سارگۆن هه ئه‌و ناسنێد ك هه‌ردۆت وه ديۆكۆس ناوی ئه‌باد.
ئه‌ی تئۆريه تا ئمروويش، لايه‌نگره‌يل فره‌ێگ ديرێد، وه‌لی:
له ساڵنامه‌ی سارگۆن، له دياكۆ ته‌نيا چوی حاكمێگ يه‌ك وڵات له مانای ناو برياس.
١- ئاوايش ديش(uishsdish) يه ئه‌و ناوچه‌سه ك دياكۆ فه‌ڕمان وه بانيا رانيهو ها له نزيكی ده‌رياچه‌ی ورمی(ئورۆميه).
٢- له كه‌تێبه‌يل هويچ ئشاره‌ێگ وه دياكۆ له هاوپه‌يمانی و يه‌كه‌وگرتن هووزه‌يل ماد نه‌كرياس.
٣- هه له‌و ساڵه سارگۆن دياكۆ ده‌سگير و كڵێ ئه‌كا ئه‌را حه‌مات، له ٢٢ حاكم ماده‌يل باج و خه‌راج خوه‌يشێ سه‌نيه.
٤- ناتوانيه‌يد وه ته‌مامی دياكۆ مادی بزانيه‌يد.
٥- له باوه‌ت زووانناسی ئه‌ی ناوه هورييه.
٦- ئه‌ی ناوه وه جه‌مه‌و بوين وه‌ل ناوه‌يل تره‌كا چوی: مه‌ش دياكۆيش هاتيه.
٧- وينكلر له ساڵ ١٨٨٩ زايينی، خوه‌نين خه‌ڵه‌تێگ له ئه‌ی كه‌تيبه‌يله داشتيه، هه‌رچه‌ن تۆرۆدانژن ئه‌وانه سه‌راسه‌و كرديه، وه‌لی هه چوی به‌ڵگه‌ی وه پيان ئشاره ئه‌كريه‌يد.
دويای گرتن ئه‌سه‌رحه‌دۆن(٦٧٦ و.ز)، فه‌ڕمانڕه‌وايل فره‌ێگ له ماده‌يل وه نه‌ينه‌وا هاتنه‌س و پێشكه‌شيه‌يل جوی ئه‌سب و سان لاجه‌وه‌رد وه‌ل خوه‌يانا هاوردنه.
ئه‌سه‌رحه‌دۆنيش، غوڵامه‌يل فره‌يگ وه ناوچه‌يل ئه‌وان كل كرديه. له ٦٧٢ وه‌رجله زايين، ئاسارحه‌دۆن، ناونه‌ره‌يل(نۆينه‌ره‌يل) خوه‌ی كل ئه‌را ناو ناوه‌چه‌يله هه‌تا ماديش ك له ژێرده‌سڵاتێ بوينه كل كرديه تا ئه‌را وفادار بوين وه‌پێ بانه لای و قسه‌م بخوه‌ن.
له يه‌كێگ له نويسريايل تاڵه‌‌گرتن ك مێژووه‌گه‌ی له ناونی ٦٧٥ تا ٦٧٢ و.ز، پياوێگ وه ناو كه‌شته‌رتيتۆ، حاكم شار كه‌ركه‌شی(karkassi) ناو بريايه ك وه فه‌رائه‌رته‌س هه‌ره‌دۆت زاننه‌ی.
له راسيش، كه‌شه‌رتيتۆ له حاكمێگ ماد وه ناو(مه‌می تی ئار شۆ) داوا كرديه تا وه‌ليا هاوپه‌يمانی بكا.
هويچ به‌ڵگه‌ی تره‌ك بێجگه له ئه‌ی نويسريای تاڵه‌وه‌گرتنه، له ساڵنامه‌يل تره‌ك نادوينيه‌يد ك فه‌رمانده‌ی سوپای هاوپه‌يمان يه‌كگرتێ له دژ ئاشوره‌يه‌يل بويه. وه تايبه‌ت له ئه‌و ساڵه‌يله ك حاكم ماد ئه‌را لادان ناكوكيه‌يل، ئه‌كه‌فيده مل پای ئه‌سارهادۆناو چه‌ن حاكم سه‌روه‌خوه‌ی تريش جيا له يه‌ك باج و خراج خوه‌يان دانسه ئاشور.
جی شار كه‌ركه‌شی ديار نيه، شايه‌د له نزيكه‌يل لوڕستان يا باكوور ئيلام بوود، چوين ك يه‌كم يه‌گ ماده‌يل تا رميان ئيلام له ساڵ٦٣٩ و.ز، نه‌ويرستنه ده‌س به‌نه ئيچنه كارێگ. دويم: دويای رمێان ئمپراتۆری ئيلام، هه له ئه‌و ساڵه كورش يه‌كم پادشای ئه‌نشان، خه‌راجده‌ر ئاشوربانيپاڵ بويه.
