سۆمه‌ريه‌يل كى بوينه‌و سۆمه‌ر ها له كووره؟
برۆسوس ئێژێ: ئنسانه‌يل گه‌ورا جه‌سه‌ى وه رابه‌رى(ئاوانس) ناوێ له دوورگه‌ى فارس هاتنه‌سه‌و ده‌يشت. هونه‌ره‌يل جفتيارى و ئاسنگه‌رى و نويسان وه‌ل خوه‌يانا هاوردنه. ئمجا زياده‌و ئه‌كا ئه‌ى ئايه‌مه‌يل جه‌سه قه‌وينه، ئه‌وه‌گ ئه‌را ئاسايش و خاسه‌و بوين ژيان ئايه‌م گرنگى داشتيه، دانه‌سه ئنسانه‌يل و له‌و وه‌خته تا ئيسه‌يش چشت تازه‌ى وه دى ناتيه.
يه‌كمجار له سه‌ده‌ى 17 ك خوه‌رئاوايه‌يل مه‌يل كيش بوين تا له سه‌ر ژيار خور‌هه‌ڵات و مزۆپۆتاميا فێشتر بزانن. يانێ: هناى ك پيترۆدلاواله هاڵ و حه‌كايه‌ت خاسێ له سه‌فه‌ر خوه‌ى و له ئه‌وه‌گ دويدو وه‌ده‌س هاوردوى ك خشته‌يل نويسياى بابل و ئور ك كه‌ليمه‌يل نه‌ناسرياى له بانيان نوسرياويد، ناگانه وه‌رده‌س ئه‌را يه‌ك مه‌ردم بوينان، ئه‌نجوومه‌نه‌يل زانستى وفه‌رهه‌نگى و ده‌ربار پادشايى يه كه‌فته وه‌ر ده‌ميان تا ئه‌را په‌ياكردن و دين وه‌ره‌و خوه‌رهه‌ڵات ناوراس و مزۆپۆتاميا بان و سه‌فه‌ره‌يل شيه‌وكردن جيا وه جيا ده‌س وه‌پێ ئه‌كا.
وه‌لى له وه‌خته ئه‌ى سه‌فره‌يله‌و شيه‌وكردنه‌يله تايبه‌ت وه دين و نوڕسن شوونه‌واره‌يل و پاشنمه‌يل ئه‌ى ژياره ك له بان زه‌وى بوين كرياس، كه‌سێ له يه هويره‌و نه‌كردن ته‌په‌يل و تڵه‌يل وه جى مه‌نێ له‌ى ژياره به‌كه‌نێد.
تا يه‌گ له 1843 زايينى، ئه‌را يه‌كمجار پۆل ئه‌ميل بۆتا كۆنسۆل فه‌ره‌نسا له موسڵ يه‌كمين كار كه‌نين شوونه‌وارى له ناوچه‌ى خه‌رساباد ده‌س وه‌پێكردو شار ئاشوور ديه‌و. ئمجا وه‌ل په‌يا بوين ئه‌ى شاره، سه‌رده‌مێ تازه واز بوى، هه له وه‌خته 1845زايينى، ئنگليزى وه ناو سڕهنرى لايارد هه جوى بۆتا، نه‌مرودو نه‌ينه‌وا كه‌نى. هاووه‌خت وه ئه‌ى كاره‌يله، له‌يه‌كه‌ودانه‌يل له بان زووان و خه‌ت ناسين له بان خشته‌يل نويسياى له ته‌خت جه‌مشيد(پارسه) ك وه سێ زووان بوى ده‌س وه‌پێ كردوى و وه‌رده‌وام بوى.
دو زووان ك يه‌كێ فارسى كوينه‌و ئه‌وه‌كه‌يش ئيلامى بوى خوه‌نيان. زووان سێم له ناونى سه‌ده 19 تويه‌نسيا بخوه‌نيه‌يدو ديار بوى ك ئه‌ى زووان سێمه، ساميه ك ئمڕوو وه ئاكادى ناودار كرديه، ئيچنه بوى ك رێ ئه‌را ناسين ده‌وره‌يل ژياركوينه‌ى مزپۆتاميا، هاماره‌و بوى.
بۆتا لايارد بێجگه له‌و ژماره‌ى فره هه‌ێكڵه‌يل كوچگينه ك وه قه‌روارى سروشتى دروس كريايون، تيكه‌يلێ له نه‌قشه‌يل كه‌نياى له قه‌وراه‌يل جياواز و فره وه‌سيله‌يل به‌هادارو گران له كۆشكه‌يل و په‌ره‌ستگايل و جيه‌يل شوونه‌وار مزۆپۆتاميا وه ده‌س هاوردن وه‌ل خوه‌يانا بردن ئه‌را ئه‌ورووپاو موزه‌خانه‌يل چويه لۆڤر وه پێ رازاننه‌و. راپۆڕته‌يل تێرو ئه‌ڵاجه‌وى له كاره‌يل خوه‌يان وه‌ل هاوردن ك له‌وانه، يه‌كێ كتاوه‌خانه‌ى ئاشوور به‌نى پاڵ(627 -669 وه‌رجله زايينى) ك ئاخرين پادشاى وه هێز ئاشوور له شار كوينه‌ى نه‌ينه‌وا وه ده‌س هاتويد. ئه‌ى كتاوه‌خانه، نوسريايل ئايينى، ئه‌ده‌بى و زانستى وه خه‌ت بابلى و ئاشوورى بوى. له ناو ئه‌ى نويسريايله، نويسرياى تر كه‌فته ده‌س ك وه خه‌ت و زووان تر بوى ك دوياجار ديار بوى ك سۆمه‌ريه‌و زووان و خه‌ت سۆمه‌رى 1500 وه‌رجله ئاشوور وه كار بريايه‌و وه‌رجله زووان ئاكادى بويه.
له ناونى ساڵه‌يل 1835 تا1844، راولينسۆن، نويسريايل سێ زووانى داريۆش گه‌پ له به‌رزه‌يه‌يل بيستوين له خوه‌رئاواى ئيران خوه‌نى و هه‌ڵيانه‌وگه‌ردان. ئه‌ى خشته‌يل نويسريايه وه‌سێ زووان فارسى كوينه، بابلى و ئيلامى، بوينه گوڵ سه‌ر سه‌وه‌ته‌ى ئاشوورناسى و ئيچنه ناويان نان.
هه له‌ى سه‌رده‌مه، هينكس خوه‌رهه‌ڵات ناس ئيرله‌ندى ك له په‌يا كردن و ناسين سيسته‌م كه‌ليمه‌يل ده‌نگدار خه‌ته‌يل بزمارى ده‌س ميه‌ت راولينسۆن دا، يه ئه‌راى ده‌ركه‌فت ك خه‌ت بزمارى ك وه‌كار بريايه له زووانه سامى خوه‌ڕهه‌ڵات نزيكه‌و له هووز يا نه‌ته‌وه‌ى وه ئه‌مانه‌ته‌و له زووانێ بێجگه له سايمه‌و يه‌يشه هه ئه‌و سۆمه‌ريه‌يل ژيادارنه. وه‌لى ناو سۆمه‌ر، ژۆل ئۆپرت خوه‌رهه‌ڵات ناس نيشته‌جى له فه‌ره‌نساو هاوكار ئه‌ى دو‌كه‌سه، ئه‌ى ناو نا له سه‌ر ئه‌ى نه‌ته‌وه‌و ژيار كوينه.
ژۆل يه‌ك كتاو له باوه‌ت سۆمه‌ريه‌يل له ساڵ 1881 زايينى وه ناو خوه‌نسن و شيه‌وكردنێ له سه‌ر سۆمه‌ريه‌يل وه زووان فه‌ره‌نسى بڵاو كردو ناو راولينسۆن و ئدوارد هينك و ژۆل ئوپرت، چوى پيڕۆزه‌يل(قديس) سێ يانه، خوه‌نه‌ره‌يل بزمارى ناو ده‌ر كردن.
له وه‌رده‌وامى ئه‌ى په‌ى جووريه‌يله له ساڵ 1845 زايينى، دو كه‌س شوونه‌وارناس ئنگليزى، جى سێ شار سۆمه‌رى: ئور و ئه‌ريدو و ئه‌رۆك دينه‌و له يه‌كم په‌يجووريه‌يل ك سه‌رپه‌ره‌شتى له لايه‌ن ئه‌رنست دۆسازاك كريا، چشته‌يل فره ئه‌رزشى چوى: هه‌يكه‌ڵ گه‌ودا و دو موهر ئسته‌وانه‌يى ك وه خه‌ت سۆمه‌رى نويسيايون.
گه‌ودا: فه‌رمانڕه‌واى شار ته‌لو يا هه ئه‌و گيرسوه ك له ناونى ساڵ 2143 تا 2124 وه‌رجله زايينى بويه‌سه‌ى.
له ئاخره‌يل، سه‌ده‌ى 19، شوونه‌واره‌يل فێشترێ له ژيار سۆمه‌ر كه‌فته ده‌س و له‌وانه ك فه‌ره‌نسيه‌يل له وێرانه‌يل شار لاگاش دينه‌و، خشته‌يل نويسرياى فره په‌يا بوى. هه ئيچنه‌يشه له ساڵ 1889 زايينى، گرانترين كتاوخانه ك به‌ڵگه‌يلێ له خه‌ت و زووان له لايه‌ن شونه‌وارناسه‌يل ئه‌مريكى له‌ى شار ئايينيه دوينيايه‌و ك فێشتر له 50 هه‌زار خشت نويسرياى بوى. هويرده هويرده، ژيارێ ك ئه‌توانێد چنه مسر و يونان گه‌نجينه داشتوود، كه‌فته‌و ده‌يشت. ئه‌ڵبه‌ت يونان له بێ ژيارترين وڵاته‌يل له ناونى وڵاته‌يل خوه‌رهه‌ڵات ناوراسهو هه‌ر وه‌ى جووريشه هندو چينيش. ئه‌ڵبه‌ت زوورم ئه‌و شيه‌وكه‌ره‌يل و خوه‌رهه‌ڵات ناسه‌يله، ئارمانجێ بێجگه له يه نياشتن ك موزه‌خانه‌يل خوه‌يان و وڵاته‌گه‌يان بڕازننه‌و. هه وه‌ى مه‌مه‌ريشه، شوونه‌واره‌يل ك له وه‌ر چه‌ويان ره‌ين نه‌وى، گرنگ نه‌زانستن و فره له ليان له ناو بردن و ژماره‌ى كه‌مێ له وانه ئه‌ڵتن. تا يه‌گ ئه‌ڵمانيه‌يل فه‌رهه‌نگدار پا نانه ناو عيراق. له سه‌ره‌تاى سه‌ده‌ى 20، رۆبرت كۆلدۆى له بابان و والتره ئاندره له ئاشوور، فه‌نه‌يل تازه‌ى وه كار بردن ك فره كارگه‌ر بوى له با كار شوونهوارناسى. له ناونى 20 ساڵ له جه‌نگ جه‌هان يه‌كم تا دويم، شايه‌د خاسترين و پربارترين سه‌رده‌م مێژوو شوونهوارناسى له مزۆپۆتاميا ناو بنريه‌يد.
له‌ى سه‌رده‌مه، لئونارد ڤولى كه‌نين شار ژياركوينه ئور گرته‌و مل، ئه‌و شاره ك له ته‌ورات وه جى له داڵگ بوين ئبراهيم نه‌بى ناو بريايه.
لئونارد، تويه‌نست قه‌ورسان پادشايل زنجيره‌ى يه‌كم ده‌سڵاتدارى(2450 وه‌رجله زايين) بوينێده‌و.
هه ئيچنه‌يش، گرووپێ له زانكۆ خوه‌رهه‌ڵات له شيكاگۆ وه هاوكارى هنرى فرانكفۆرت له ناوچه مارى له لوى چه‌م دجله‌و فورات له سوريا، به‌ڵگه‌يل فره‌ى له‌ى زنجيره يه‌كم ده‌سڵاتدارى بخه‌نه ده‌س. كۆشك فره شكۆدارێ ك هن18 سه‌ده وه‌رجله زايين بوى له ئاشوور به‌ڵگه‌يل ك هن سه‌رده‌م حه‌مۆرابى بوين، بويننه‌و.
وه سه‌ر يانه‌و تا وه ئمروو، سۆمه‌ريه‌يل وه كوينه‌ترين ژيار له جه‌هان زانيه‌ن و نزيك وه 36 سه‌ده وه‌رجله زايين، ژيان كردنه‌و له 20 سه‌ده وه‌رجله زايين دى ئه‌را هه‌ميشه له ناوچينه. ئامووريه‌يل، كاسيه‌يل، ئاشووريه‌يل، كه‌ڵوانيه‌يل، ئاشوور و بابل، گشتيان پاشمه‌نه‌ى له سۆمه‌ره‌يلن ك له دوياى سۆمه‌ر وه‌رده‌وام له مزۆپۆتاميا حوكمڕانى كردنه‌و تا يه‌گ له سه‌رده‌م هه‌خامه‌نشيه‌يل، بابل دادپه‌روه له ناو چيه‌و ئاخرين ژيار مزۆپۆتامياى نامنێده‌ى.
هه ئيچنه‌يشه، ئاشووريه‌يله له وه‌رايوه‌ر مادوبابل شكست خوه‌ن و دوياى رميان هه‌خامنشى وه ده‌س ئه‌سكه‌نده‌ر، هه‌خامه‌نشى وه ده‌س ئه‌سكه‌نده‌ر گه‌پ، گه‌ورا ژيار خوه‌رهه‌ڵات ناوراس كه‌فته جه‌نگ و گێچه‌ڵ. وه‌ل هاتن عه‌ره‌ويل و دين ئسلام، دى چراخ ئه‌ى ژيار گه‌ورا كووره‌و بوى و تا وه ئمڕوويش، ته‌مام وڵاته‌يل ك ئسلام ها له ناويان، هويچ ژيارێ نه‌يرن و نيه‌ونه خاوه‌نيشێ./ش
