سه‌رده‌م ده‌سڵاتدارى ئه‌يشتوويگۆ ماد
سه‌رچه‌وه‌ى باوه‌ڕپێ كريا ئه‌را ئيمه، يانێ هه‌ردۆت له باوه‌ت ره‌وايه‌ت كردن داستان وه‌دى هاتن و مناڵى كورش و جه‌نگ ئه‌وى وه‌ل ئه‌يشتوويگۆ هاورديه‌و وه گشتى له وتن ئه‌ى رويدايله له پله‌ى دويم گرنگى دان ئه‌راى بويه‌و ئه‌دێ ك مه‌يل خوه‌نه‌ر وه مه‌به‌س يه‌كم نويسه‌ر يانى وه سه‌رچه‌وه‌ى په‌يا بوين ئمپراتوورى گه‌وراى پارس بكێشێد ك هه‌رۆدۆت مێژوو خوه‌ى ناسه‌و بان وتن و باس جه‌نگ يه‌ك وه يه‌ك يونانيه‌يل ك وه‌ره‌و چه‌فتى بچوود، نوا گرى ئه‌كا.
تا ئه‌و سه‌رده‌مه ك نبۆكه‌د نه‌سر زينگ بوى، مادو بابل له تواناى ئه‌و كه‌سه‌يله ك چوى يه‌ك بوين و دپيه‌كه‌وكردن جه‌نگێ وه سوود نه‌زانستنه، وه‌لى دوياى يه‌گ نه‌بۆكه‌د نه‌سر مرێ، وه‌ز ناوه‌خوه‌ى بابل وه ئه‌يشتوويگۆ مه‌فه‌ر چه‌وه‌رێ نه‌كرياى ئه‌دا.
مه‌ردۆك(562 تا 560 وه رلجه زايين)، سياسه‌ت باوگ ناو لا، يۆهاكين پادشاى گيرياى يه‌هوديه‌يل له زندان رزگار كردو وه په‌يڕۆ بوين مه‌لايل ئايينى ئه‌و وه‌خته ده‌س كرده كارده‌سڵاتدارى خوه‌ى. وه‌لى له ئه‌نجام فه‌رمانده‌ى سوپاگه‌ى خوه‌ى، له ته‌خت خسيه‌و خوارو نرگاڵ شار ئوسه‌ۆر(زاواى نه‌بۆكه‌د نه‌سر) ناو ئه‌و ته‌خت. وه‌لى دوياى چوار ساڵ، ئه‌ويش جى خوه‌ى دا وه كوڕه‌ى(لاباشى مه‌ردۆك) ك هێمان مناڵێ بوى. لاباشى مه‌ردۆك دوياى 9 مانگ، وه ده‌س فره‌مانده‌يل سوپاى خوه‌ى كوشيا(556وه‌رجله زايين)، ئمجا دوياى لاباشى، نه‌بۆنيد نانه‌و بان ته‌خت ده‌سڵات له‌رزياى بابل.
له ده‌س چين ئيلام و شوش وه‌رده‌وامى فێشتر دايه قه‌يران سياسى. ئه‌ى دو سه‌رزه‌مينه وه شايه‌د يه ك وه شێوه‌ى به‌شێ له ئمپراتوورى روى وه فره‌وبوين ئه‌يشتوويگۆ ده‌ربان.
وه‌لى دوياى يه ك ئه‌يشتوويگۆ ئه‌وقه‌ره سه‌رقاڵ كاره‌يل سه‌خت خوه‌ى بوى ك وه‌خت يه نياشت ك هوير له هێرش كردنه سه‌ر بابل له لاى خوه‌ى بكا. له پارسۆماش ك ئيرنگه ئيچنه دياره ئه‌نشانه، كه‌مبۆجيه‌ى يه‌كم، ژيان ئارام و بێ گرفتێ داشت. هه‌رچه‌ن وه شێوه‌ى ره‌سمى پادشا نه‌وى، وه‌لى فه‌رمانبه‌ر ماده‌يل بوى ك ئه‌وه‌يش دويا مردن ئاريارمه‌نه نيشته‌و ته‌خت سه‌رزه‌مين پارسه‌يل.
خوازين ماندانا له لاى كه‌مبۆجيه ك دويه‌ت ئه‌يشتوويگۆ، جى پاى كۆمه‌ڵايه‌تى ئه‌وى ك له لايه‌ن ماده‌يل به‌رز نه‌وى، فێشتر برده‌و بان.
هه‌ره‌دۆت ئێژێ: ئاستياگ(ئه‌يشتوويگۆ) فره دل سه‌ختى و بێ ره‌حمى وه ماده‌يل كرد، وه‌لى ئمجا هه دوياى ئه‌ى قسيه، ئاشكرا ئه‌كا ك مه‌به‌س گه‌ورايل مادو پاشمه‌نه‌يل پادشايل و ده‌هيۆپه‌تيه‌يله.
له‌و سه‌رده‌مه، يه‌ك حكومه‌ت وه‌هێزو يه‌كانگر پادشايى له ماد، تويه‌نستياد ته‌نيا وه مه‌رج جه‌نگ وه‌ل گه‌ورايل و پشت به‌سان وه مه‌ردمه‌يل ئازاديخواز، هه له بنده‌و غه‌يربه‌نده، تويه‌نستياد بمێنێد.
ئه‌يشتوويگۆ له سياسه‌ت خوه‌ى، له ده‌ره‌سه‌يل ئايينى دينى مۆغه‌يل وه كار هاوردياد ك ئه‌ى ده‌ره‌سه‌يله وه گومان ئيمه، له‌و سه‌رده‌مه هێمان فه‌رمانه‌يل سه‌ره‌تايى ك وه ناو زه‌راتۆشترا(زه‌رده‌شت) په‌يوه‌ندى داشتنه، ئه‌وقه‌ره جياواز نه‌وينه‌و فره مه‌ردم ئاسايى وه پيان باوه‌ڕ داشتنه.
كه‌ستياس وه چه‌واشه‌ى هه‌ردۆت، وه ئاشكرا له باوه‌ت ئه‌يشتگويگۆ وه‌ل مۆغه‌يل قسيه ناكا، وه‌لى باوه‌ت مه‌يل كێشێ ئه‌يرێد ك قسيه‌يل هه‌ردۆت پشت راسه‌و ئه‌كا.
وه قسيه‌ى كستياس كه‌سێ وه ناو سپيتامه شوى ئامى ده‌يتا ك دويه‌ت ئه‌يشتوويگۆ ئه‌را جى نيشنى گرتيه‌سه وه‌رچه‌و خوه‌ى. ئمجا ئيمه يه زانيم ك سپيتامه ناو بنه‌ماڵه‌ى زه‌رده‌شت بويه!.
ئيچنه له وه‌ر چه‌و ئه‌ياد ك ئه‌يشتوويگۆ وه‌ل بنه‌ماڵه‌ى زه‌رده‌شت ك مۆغه‌يل له‌و سه‌رده‌مه بوينه، گرده‌و بوينه‌و قه‌ومى و ئه‌شره‌ت بوين دانه له‌يه‌ك و مۆغه‌يل له روژگاره دوژمنه‌يل ئاشتى نه‌خواز سه‌رمايه‌داره‌يل و خانه‌يل و مه‌لايل ئايينى و مه‌زه‌وى خوه‌ماڵى ئه‌و سه‌رده‌م بوينه.
ئه‌ڵوژانن سپيتامه جى جيگر پادشا، وه توندى خه‌بات دژ وه به‌نده‌دارى و كه‌سه‌يل هه‌وادارا ئه‌يشتگوويگۆ له يه‌ك لاو، گه‌ورايل و خانه‌يل گه‌ورا ناڕازى( ك هارپاگه له مادو كورش له پارس سه‌ركردايه‌تيان كردنه) ك باڵه تره‌و وه لويته‌كه‌ى ئاخر خوه‌ى ره‌سويد.
يه‌گ له سه‌رده‌م پادشايى ئيشتوويگۆ جه‌نگ گه‌وراى روى نيايه‌و جى نگرياس، له ئه‌نجام گه‌ورايل خزمه‌تكاره‌يل سوپاو نه‌بوين تالان و مه‌ياخڵێ ك وه ده‌سيان نه‌كفتيه وه دڵنيايى بويه مه‌مه‌ر فره سه‌رده‌و بوين په‌يوه‌ندى پادشا وه‌ل گرووپ به‌نده‌داراه‌يل.
وه هه‌ر جوور، له باوه‌ته‌يل چوى يه‌ك له‌وڵات ئاشوور، ئيچنه بويه و پادشايى ماد، له فره باوه‌ت ميراتدار رێخرياى كۆمه‌ڵايه‌تى ئاشوور بويه.
خه‌وه‌ر بێ رحه‌مى و سه‌نگدڵى ئيشتوويگۆ له باوه‌ت هارپاگه هه چوى داستانێگه ك هه‌ردۆت له باوه‌ت ئنتقام سه‌نن سكايل له هه‌وه‌خشتره ئويشێده‌ى. هه چوى به‌شه‌يلێ تر له ئه‌ى داستان ك گوايه ئه‌يشتوويگۆ له خه‌و دوينێد ك وه پێ فه‌رمان ده‌ن تا كوڕ دويه‌ته‌ى ماندانا بكوشێدو ئه‌ى مناڵ كورپه بخنه وه‌ر شيره‌يل تا بدڕنه‌ى، ئمجا شوانێ وه شێوه‌ى ئه‌ڵاجه‌وى چوى مۆجزه ئه‌ى مناڵه رزگار ئه‌كاو له ئه‌نجام ئه‌ى مناڵه ئه‌ره‌سێ وه شازايه بوين...تد، ته‌مام يانه ئه‌فسانه‌يل ميتۆلۆژين.
ئيچنه داستانه‌يلێ، ئه‌وچنه ك دياره له باوه‌ت سه‌ركه‌فتيه‌يل ناودار ئه‌فسانه‌يى يا مێژويى و دامه‌زرنه‌يل پادشايه‌يل گه‌ورا وتيايه.
هه‌ردۆت خوه‌ى ئێژێ: ئه‌يشتوويگۆ، هارپاگه له سه‌رده‌م شوڕش كورش، كرده‌ى فه‌رمانده‌ى سوپاى خوه‌ى و هه يه بويه مه‌مه‌ر يه‌گ له لاى خوه‌يه، هويچ ره‌فتارێ سه‌رسختانه‌ى وه‌ليا نه‌كرديه‌و پێشه‌و جى هارپاگه ك چوى گه‌وراترين نۆينه‌ر خانه‌يل مادو خوه‌يش يانێ پادشا بويه و يه له وه‌رچه‌و گرياس ك ئه‌ى پێشه ئه‌نجام بدا.
ئمجا له لايشه‌و، هويچ دويريش نيه يا جى ئه‌ڵاجه‌وى نيه ك هارپاگه(وه‌رێه‌وبه‌ر پيلان گه‌ور ايل ماد) كورش پارسى ك كوڕ ماندانا دويم، دويه‌ت ئه‌يشتوويگۆ ك دويه‌ته‌رزاى بويه، كه‌متر له سپيتامه ك وه مه‌مه‌ر باوه‌ڕيل سياسى له لاى گه‌ورايل جى متمانه بويه‌و ئه‌ى هه‌قه دانه‌س پێ ك ته‌خت پادشايى بخاده ده‌س خوه‌ى.
وه قسيه‌ى كستياس، كورش له‌و سه‌رده‌م ك له لايه‌ن ئه‌يشتوويگۆ چوى نۆينه‌ر خوه‌ى كل كرد ئه‌را لاى كادۆسيه‌يل، كه‌سێ وه ناو ئوبيار ك وه‌رجله يه به‌نده‌ى پياو مادى بويه، وه پيا ته‌قياو ديه‌ى.
خاوه‌ن ئوبيار وه مه‌مه‌ر كارێ گه‌ن، فره دايوده له‌لێ، ئوبيار كورش گاڵ دا ك گه‌له‌كۆمه‌ى بكاو هێزو ده‌سڵات له ده‌س ماده‌يل بسێنێدو بخاده‌ى ده‌س پارسه‌يل.
رووخسار ئه‌فسانه بوين ئوبيار فره خاڵه‌يل تيه‌ريك و جى باوه‌ڕ نه‌وين وه پيا وتنه، ئيچنه رووشنيشه ك له مێژوو به‌ڵگه‌ى راسگانيه ئه‌را خوه‌ى وه‌رق دايه.
ئيچنه دياره، ك ئوبيار هه ئه‌و ئوگباره‌سه ك له مێژوو نه‌بۆنيد ناوێ هاوريايه‌و يه‌كێ له سه‌رداره‌يل كورش بويه‌و وه فه‌رمان ئه‌وى، بابل له ساڵ 539 وه‌رجله زايين داگير كردو كه‌مێ دوياى ئه‌ى سه‌ركه‌فتنه مرد./ش
