ده‌وڵه‌ت كوردی به‌غدا و ده‌سڵاتداری فه‌يليه‌يل
له رووژنامه‌ی نداء الكـُرد(هاوار كورد) له ژماره‌ی يه‌ك ساڵ ٢٠٠١ ك له له‌ندن بڵاوه‌وه بويه، وتاريگ وه ناو هادی حافز قه‌تيويلی هاورياس ك نويسايه: يه‌كێگ له ئه‌ميره‌يل فه‌يله‌يل ك ناوێ سێلمان شايه، تويه‌نسيه له سه‌رده‌م عه‌باسيه‌يل ده‌سڵات به‌غدا ئه‌را ماوه‌ێگ وه رێه‌و بوه‌يد. فه‌رمانده‌يل سوپاگه‌ی له كورده‌يل فه‌يلی بوينه‌و فێشتريان نيشته‌جی خوه‌رهه‌ڵات شار به‌غدا بوينه. له سه‌ره‌دم ده‌سڵات ئه‌ی ئه‌مير كورده(زوه‌ڵفه‌قار كه‌ڵهوڕ) له‌ك زياتر له دوساڵ به‌غدا وه رێه‌و برديه، قه‌ێر فره‌ێگ له ئه‌وانه له بنه‌ماڵه‌يل هووزه‌يل كورد بوينه‌و وه‌ليا بوينه وه له‌ی وه‌خته‌يشه كاروبار بازرگانی فره‌وه بویه‌و بازار و ماڵ تازه فره بينا كرياو تا ئه‌و جێيه ره‌سيه ك خوه‌رهه‌ڵات(رصافة) گه‌و‌ر اتره‌ك بويه‌و له خوه‌رئاوای به‌غدا(كرخ) ك وه‌ر جله يه ئه‌ی ناوچه‌ی به‌غدا فره گرنگر تره‌ك له به‌ش خورهه‌ڵاتێ بويه.
كتاوه‌ێگ وه ناو مێژوو كورده‌يل فه‌لی هه‌س ك نويسه‌ره‌گه زه‌كی جافره‌و و له‌يوا ئويشێد: حكومه‌ت نخودی فه‌يلی وه فه‌رمانڕه‌وايی زوڵفه‌قار له وه‌ختێگ بويه ك فێشتر ناوچه‌يل عيراق خه‌يده ژێرناو حكومه‌تيگه‌ی وه ناو(الحكومة النخودية الفيلية) له ساڵه‌يل ١٥٢٤ تا ١٥٣٠ زايينی، دامه‌زرانن ده‌وڵه‌ت كوردی له‌يوا چوی نموونه‌يگه ك ناوبانگێ وه ناو نخود بويه. وه‌ی مه‌مه‌ره‌گ ناو هووزێگ كورد له‌ك نخود بويه ناوێ نرياس ك ئه‌ی هووزه له لوڕستان و باشوور كوردستان جی و ماوا‌يان بويه.
زوڵفه‌قار فه‌رمانڕه‌واێگ ئازا و بێباك و فره پاك نياز له ورايوه‌ر ته‌مام مه‌ردمه‌يل ژێرفه‌رمانێ بويه‌و ده‌سڵاتدار ته‌مامی ناوچه‌يل به‌غدا بويه. وه‌ختێگ شای(صفوی) تيه‌يد، جار كيشێد: ئيمه سه‌روه‌خوه‌مانيمن له ئه‌و ناوچه‌يله‌گ ها له‌ژێر فه‌رمان شای سه‌فه‌وی. ئمجا وه‌ختێگ شا ته‌ماسب يه‌كم له‌ی هاڵ و خه‌وه‌ره ئاگاردار بوی، سوپای گه‌ورا دامه‌رزان و روی كرده‌و به‌غدا.
له ساڵ ١٥٣٠ زايينی ده‌ور به‌غدا گرت. له‌ی وه‌خته زوڵفه‌قار نوێنه‌رێگ كل ئه‌كا ئه‌را لای سوڵتان عوسمانی(سوليه‌مان قانونی) و له‌يه هويره‌و ئه‌كا تا عوسمانيه‌يل له لی پشتيوانی بكه‌ن و يه سه‌ره‌تای ئه‌را وسان فيليه‌يل له به‌غدا له ورياوه‌ر شا سه‌فوی بويه و شايش زيان فره‌يگ له‌ی باوه‌ته دی و ئمجا وه‌ختێگ نه‌تويه‌نس به‌جه‌ريان بكه‌ی، له رێ فێڵ كردن درات و وه‌ل برايليا ده‌س كه‌ێد گه‌له‌كۆمه‌ێگ ئه‌رای و دوياخريش وه ده‌س برايلێ كوشيه‌يدو سه‌ر زوڵفه‌قار بڕن و ئه‌را شای ئيران كلێ كه‌ن.
مه‌جله‌ی ميزۆپۆتاميا له ژماره‌ی چوار له ساڵ ٢٠٠٥ مه‌قاله‌يگ له دكتور علی زوه‌ينی بڵاوه‌و ئه‌كا ك سه‌رناو (البعض من مقال الفيلية عراقيون منذ الاف الاعوام) وه‌ی مانا: فيله‌يه‌يل عيراقی وه‌رجله هه‌زارن ساڵ، له‌يوا نويساس: قه‌رێگ له ئه‌ميره‌يل فه‌يلی له بڕێگ له شاره‌يل عيراق ده‌سڵاته وه‌ده‌ست بوينه. ئه‌را نموونه: ئه‌مير زوڵفه‌قار نخودی فه‌يلی ك له ناوه‌ين ساڵه‌يل ١٥٢٤ تا ١٥٣٠ زايينی فه‌رمانڕه‌وای به‌غدا بويه. ئيجاره‌گه دكتور ئيعتماد يوسف ئه‌حمه‌د ئه‌لقه‌سيری( ئاركۆلۆجيست له سه‌ر سكه‌يه‌ل كوينه) ئويشێد: ئه‌و سه‌كه‌يه‌له ك له سه‌رده‌م عوسمانی له عيراق چاپ كرياس، له بانيان نويسايه: زوڵه‌فه‌قار له به‌غدا وه ناو سوڵتان سيلمان قانونی له ساڵ ١٥٢٦ زايينی چاپی ئه‌كا. ئه‌ی سكه وه ژماره‌ی(٩٠٣٠) له ناو ده‌فته‌ر موزه‌خانه‌ی عيراق نويسياوهه‌سه‌ی و ژماره هه‌فتيش ك ها له بان ئه‌ی سكه وه مانای يه‌سه‌گ له وه‌خت فه‌رمانڕه‌وايی خوه‌ی له به‌غدا بويه و له ساڵ هه‌فتم سوڵتان سيلمان هاتيه‌سه به‌غدا.( ئه‌ی ماناگ ئه‌را ئه‌ی ژماره‌ی هه‌فته له سه‌ر سكه‌گه نويسياس له باوه‌ڕه‌يل دكتور ئيعتماده‌و، وه‌لی وه‌ختێگ سوڵتان عوسمانی هاتيه‌سه به‌غدا، زوڵفه‌قار له روی دونيا نه‌ويه).
له كتاو(اليونان والفرس في العراق) ك له ساڵ ١٩٢٧ زايينی له به‌غدا چاپ كرياس و نويسره‌گه‌ی(علي ظريف الاعظمي) و كار پێشكه‌ش كردن و په‌راوه‌زيه‌لێ له ميسر له ٢٠٠١ عزت رفه‌عت كرديه، له‌يوا له ناوێ هاورديه: وه‌ختێگ شا ئيسماييل(٩٠٥ – ٩٣٠ كۆچی) مرديه‌و كوڕه‌گه‌ی وه ناو تاماسب يه‌كم نيشتيه‌سه ته‌خت و جيگرباوه‌گێ بويه، ئه‌مير زوڵفه‌قار كوڕ نخودی فه‌رمانڕه‌وای تيره‌ی موسلو له ئێل كه‌ڵهوڕ بويه و ته‌ماێ ئه‌را بان عێراق چوود له وه‌ختێگ خوه‌ی ده‌سڵاتدار ده‌روگرد لوڕستان بويه. (له په‌راوێز خوار كتاوه‌گه عزت ره‌فه‌عه‌ت نويسايه: لوڕستان هه‌ڕيميگه ها له ئه‌هواز يا عه‌ره‌بستان و هه‌ميش ناو كويه‌يل به‌ختياريه).
كه‌ڵهوره‌يل وه به‌غدا هێرش كه‌ن و چل رووژ خه‌نه‌ی چه‌مبه‌ر، ئمجا نويسانه زوڵفه‌قار له ساڵ ٩٣٠ كۆچی ده‌س گرتيه وه سه‌ر به‌غدايا.( باسێگ تره‌كيش هه‌س ك ئويشێ: نه‌خێر. له ساڵ ٩٣٤ كۆچی ده‌ست گرتيه وه سه‌ر به‌غدايا، ئمجا شا ته‌ماسب له ساڵ ٩٣٥ كۆچی له لی سنيه‌سه‌وه‌ی. ئه‌ی باسه عزه‌ت له سه‌ری ئويشێد: فره پشتی قايم نييه‌و كزه). ئمجا له ناو كتاوه‌گه‌ی نويسايه ك زوڵفه‌قار له بغدا ده‌وڵه‌تێگ كوردی دامه‌زرانيه‌و فره كاره‌يل خاس كرديه‌و ته‌نانه‌تيش تويه‌نيمن بويشمين كه‌م تا فره ده‌سڵاتدار ته‌مام عيراق بويه. وه‌لی له‌ی وه‌خته له شا ته‌ماسب يه‌كم رخێ چوودو ئمجا پشتيگری له سوڵتان عوسمانی(سێلمان قانونی) تواسيه. ئه‌را يه‌گ بتوايد له‌ی سوڵتان نزيكه‌و بوود له سه‌ر مه‌نبه‌ره‌يل نه‌ماز جومه وه ناوه سوڵتان عوسمانی دايه، خوته‌به خوه‌نسنه‌و سكه‌يش وه ناوێ چاپ دانه‌و ئيجاره‌گ نارده‌يگ كل كرديه ئه‌را لای سوڵتان عوسمانی. ئمجا يانه‌گ په‌يام زوڵفه‌قار به‌ن وه سوڵتان عوسمانی ئويشن: زوڵه‌فقار تواێد باێده ژێرده‌سڵات عوسمانی و فه‌رمانبه‌ر حكوم ئه‌ی سوڵتان عوسمانييه بوود. وه‌لی سوڵتان هويچ ئه‌را زوڵفه‌قار نيه‌كه‌يدو هه‌ر ئه‌جووره منێده تا شا ته‌ماسب له ساڵ ١٥٣٠ زايينی هێرش كه‌يده سه‌ری. وه‌ختێگ شا ته‌ماسب خه‌وه‌ر ره‌سيه پێ ك شا ته‌ماسب تواێد هێرش بكه‌يد سه‌ری، ته‌مام قه‌ڵا و برجه‌يل و ديواره‌يل شار به‌غدا راس و ريسه‌و كردو سوپای خوه‌ی ئاماده كرد. ئمجا شا و سوپای تواسن بانه ناو قه‌ڵای شار به‌غدا، وه‌لی هێزه‌يل بان قه‌ڵا و ديواره‌يل به‌غدا ئه‌و‌قه‌ره پشت بته‌و بوين ك نه‌تويه‌نسن بانه ناو شاره‌گه. ئمجا شا دی ك نيه‌تويه‌نێد وه هێز سه‌ربازی له زوڵه‌فه‌قارخان زه‌فه‌ر بوه‌يد، ده‌ست كرده هويركردن وه فت فێل و سه‌خته كردن تا زوڵفه‌قار شكست به‌يد. ته‌نانه‌ت وه‌و جا ره‌سی ك برايل زوڵفه‌قار بخه‌يد ته‌ما و قه‌وڵ پويل و فه‌رمانڕه‌وايی ده‌يد پيان. ئمجا وه ئه‌ی شيوه وه ده‌س برايل خه‌نجه‌ر له پێشته‌و دان له زوڵفه‌قار و له‌يوا كوشتنه‌ی. ئمجا له شوون تره‌ك له‌يوا نويسياس: زوڵه‌فه‌قار ژارخوه‌ر يا ده‌رمانخوه‌ر كردنه. ئمجا دويای يه‌گ كوشيه‌يد، ده‌روازه‌ی شار به‌غدا واز كريه‌يد. له ساڵ ٩٣٦ كۆچی شاه ئيران پا نه‌يده‌و ناو شار به‌غدا و ده‌وڵه‌ت كوردی ك فره‌تره‌ك له شه‌شه ساڵ نه‌ويه له ناو چوود.
